Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
absida bis abuh (Bd. 1, Sp. 19 bis 21)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis absida (sw. f.) mlat., mhd. absîte, nhd. DWB abseite; mnd. afsîde; zu gr. ἀψίς. — Graff I, 102. [Bd. 1, Sp. 20]
Das mlat. Wort, für das sich erst im 13. 14. Jh. sichere deutsche Formen nachweisen lassen, erfährt einen ersten auf bair. Hss. von Mbeschränkten Eindeutschungsversuch im 10. Jh.: absit (zu mhd. sît st. f.Seite?, vgl. westf. afsîd ‘Schuppen für Streu; anders Schatz, Abair. Gr. § 68, der eine zweite entlehnte Form absid annimmt). Vom 12. Jh. an ist absîta st. sw. f., angelehnt an ahd. sîta ‘Seite’, belegt.
[mlat. absida: nom. sg. Gl 1,459,9 (2 Hss., 10. 11. Jh.). 3,296,35 (SH d, 13. Jh.). 313,55 (SH e, 12. Jh.). 348,34 (SH h, 11. Jh.). 4,59,11 (Sal. a1, 3 Hss., 12.—14. Jh.). 173, 43 (Sal. e, 13. Jh.); abl. sg. Gl 2,439,32 (11. Jh.). Nc 799, 20 [159,3], trotz des für Fremdwörter ungewöhnlichen á-, vgl. unten 1;] deutsch: absid-: nom. sg. -e Gl 3,324,69 (SH f, 14. Jh.); nom. pl. -un 394,7 (Hildeg., 13. Jh.).
ap-sit: acc. sg. Gl 1,632,47 (M, Wien 2723, 10. Jh.). 2,119,12 (M, clm 18 140. 19 440, 11., 10./11. Jh.); -sith 1,632,47 (ebda.; Wien 2732, 10. Jh.; zur Schreibung -th vgl. Gl 5,422,32 ff.); -sid: 48 (Göttw. 103, 12. Jh.). —
ab-sit (Wien 2723. 2732), -sid (clm 14 689, 11./12. Jh.): acc. sg. Gl 2,119,12.13 (M).
ap-siti: nom. sg. Gl 3,665,40 (Innsbr. 711, 13. Jh.). —
ab-sit-: nom. sg. -a Gl 3,223,40 (SH a2). 331,19 (SH g, 3 Hss.); -e 129,8 (SH A, 2 Hss.). 223,40 (SH a2); acc. sg. -a 1,632,48 (M, 2 Hss., eine 13. Jh.); nom. pl. -un 3,180,62 (SH B); acc. pl. -en 4,280,35 (13. Jh.); Belege ohne Zeitangabe 12. Jh.ab-sitdun: nom. pl. Gl 3, 394,7 (Hildeg., 13. Jh.); ab-siete: nom. sg. 4,180,1 (14. Jh.); absihte: acc. sg. 1,632,49 (M, clm 22 201, 12. Jh.).
1) [lat.: Bahn, Lauf eines Planeten: er (der Mercurius) ist in sinero absida ofto oberoro dero sunnun. ofto nideroro Nc 799,20 [159,3].]
2) Exedra, offenes Halbrund mit Sitzplätzen, etwa nach Art der Rotunden an den antiken Säulenhallen: abside uł sedes exterior exedra Gl 3,324,69. [Lat.: exedra 4,59,11. exedra .i. locus subselliorum 173,43.]
3) a) Apsis, Chor, Altarraum der christl. Kirche: apsit [ante] absidam [manus ei (dem Büßenden) imponatur, Conc. Afr. xliii] Gl 2,119,12. absis 3,129,8. 223,40. 4,180,1. [Lat. Glosse, später durch scioze verdeutscht, ist absida fronte 2,439,32];
b) ein kirchlicher Nebenraum, der gewölbt und urspr. wohl auch in Form einer Apsis gebaut, mancherlei Zwecken dienen konnte. Er ist Schatzkammer: apsith [introduces eos in domum domini in unam] exedram [thesaurorum, Jer. 35,2] Gl 1,632,47. 4,280,35; — Vorhalle: obse ł apsiti exedra 3,665,40; — von unbestimmter Verwendung: exedrae 180,62 (im Abschn. De sacris aedificiis). phalidiz exedrae 394,7. [Lat.: exedra absida cum circulo facta thuerehhus, zu: in introïtu templi domini iuxta exedram Nathanmelech eunuchi, 4. Reg. 23,11, 1,459,9.]
4) Gewölbe, gewölbte Decke: absita ł arcuatum gewelbe camera Gl 3,331,19. [Lat.: camera gewelbe a. ł arcus 296,35. camera a. ł arcus .i. gevvelbe 313,55. 348,34.]
 
Artikelverweis 
absihte Gl 1,632,49 s. AWB absida (sw. f.) mlat.
 
Artikelverweis 
abst st. f.? s. AWB absida (sw. f.) mlat.
 
Artikelverweis 
absîta st. sw. f. s. AWB absida (sw. f.) mlat.
 
Artikelverweis 
[abst ventris Gl 4,684,25 (Rheinauer Gll., Scherz, Gloss. germ. S. 9) „zweifellos verderbt“, ist nach einer Bleistiftnotiz von Steinm. = lat. abstergit.]
 
Artikelverweis 
absturnîg adj.
ab-sturniger: nom. sg. m. Gl 2,53,47 = Wa 82,15 (Carlsr. S. Petri, 10./11. Jh.).
starrköpfig, halsstarrig, starrsinnig: [(der Abt) non sit nimius et] obstinatus [Reg. S. Ben. 64].
 
Artikelverweis 
abtrunni adj., mhd. abtrünne. — Graff V, 533.
ab-trvnne: Grdf. Gl 1,530,48 (M, 13./14. Jh.). S 141,14 (BB, -u-). [Bd. 1, Sp. 21]
abtrünnig; subst. Abtrünniger: abtrvnne [homo] apostata [... graditur ore perverso, Prov. 6,12] Gl 1,530,48. nu fliuh ich abtrunne der heiligun gloubo ... ci demo ... barme ... diner ... irbarmide S 141,14.
 
Artikelverweis 
abtrunnida st. f.
ab-trunnide: dat. sg. S 144,35 (BB).
Abtrünnigkeit, das Abtrünnigsein, der Abfall (vom Glauben): ich habe gisundot ... in a.
 
Artikelverweis 
abtrunnîg s. AWB ab(a)trunnîg adj.
 
Artikelverweis 
abtrunngî st. f. — Graff V, 533.
ab-trunnige: dat. sg. S 144;35 (WB).
Abtrünnigkeit, das Abtrünnigsein, der Abfall (vom Glauben): ih han gesundet ... in a.
 
Artikelverweis 
abuh adj., mhd. Lexer ebech, eb(i)ch, nhd. äbig, äbicht (vgl. aber Ochs, Zfd Ma. 18, 1923, 309 f.); as. auh; mnl. avesc; an. ǫfugr; vgl. got. ibuks. — Graff I, 89 f. 102.
apuh: Grdf. Gl 1,262,2 (K); nom. sg. m. -]er 2,95,53. 4,320,8; comp. nom. sg. n. -]era 2,84,42 (Stuttg. H. B. VI, 109, Konstanz 9. Jh.). — abuh: Grdf. Gl 2,88,38 (Bern 89, 9. Jh.). 89,38 (3 Hss., 9. 9./10. Jh.). 4,321,32 (2 Hss., 9./10. Jh.). T 92,3 (voc.). 99,4 (voc.). 109,3; -]er Gl 2,86, 37. 95,53; -o T 151,8 (voc.); gen. sg. n. -]es Gl 1,541,56 (Rb); -]en T 76,4.
aboh: Grdf. Gl 1,32,28 (PaK). 36,26 (ebda.); nom. sg. f. -]a I 26,3.
apah-: nom. sg. m. -er Gl 2,630,36. 4,108,15; dat. sg. m. -emo 2,170,66 (clm 6277, 9. Jh.); dat. sg. f. -ero 270,3 (M, 3 Hss.); acc. sg. f. -a 421,57; dat. pl. -en 414,32. — abah: Grdf. Gl 4,14,58 (Jc); nom. sg. m. -]er 2,369,40. 3,425,54 (-ch-); -]o O 3,7,82; nom. sg. f. -]iu Gl 2,384,9 (2 Hss.). 530,49; dat. sg. f. -]eru S 205,19 (B); nom. pl. n. -]u T 13,3; gen. pl. -]ero S 275,8 (B); dat. pl. -]en O 2,24,24; acc. pl. m. -]e S 211,28 (B); acc. pl. n. -]iu H 5,4,2.
abeh-: nom. sg. m. -er Gl 4,155,1 (Sal. c, 13. Jh.). 164, 69 (ebda. -hs); gen. sg. n. -es 2,487,5 (Sg 134, 10. Jh.).
abihemo: dat. sg. m. Gl 2,209,38 (12. Jh.).
abuun: nom. pl. n. Gl 4,296,30 = Wa 54,17 (dort avuun gelesen; Essen, 10. Jh.; vgl. as. avuh, ae. afulíc); abeeme: dat. sg. m. Gl 2,233,59 (Rc; Steinm.kaum abeemo“; so Schatz, Ahd. Gr. § 241). — habihemo: dat. sg. m. Gl 2,206,6 (S. Pauli xxv d/82, 10. Jh.). — habuer: nom. sg. m. Gl 1,543,28 (Ja); habeen: dat. pl. 5,99,18 (Wien 969, Mainz 10. Jh.).
Fehlschreibungen: ablih: Grdf. Gl 1,231,27 (Ra, = abuh); abuohe: nom. pl. m. 262,2 (ebda.; korr. aus , ohne daß der erste Buchstabe getilgt wurde; vgl. Baesecke, Abrog. 20); apanun: acc. sg. f. 2,401,65 (= apahun); abahel, ababel: nom. sg. m. 4,86,13 (Sal. a1 = abaher).
abhochi: nom. sg. m. Gl 2,90,43 (Paris. 12447, S. Germain 10. Jh., mit angehängtem i) könnte eine ja-Bildung sein nach dem Muster der Adj. -oht/-ohti.
1) in andere Richtung gebracht:
a) umgekehrt, umgewendet: abuhes felles versipellis Gl 1,541,56 (Rb; vgl. zum selben Lemma Ja = 3a). (mit) apahemo (scafte) [percussit ... eum Abner] aversa (hasta) [Greg., Cura 3,16 = 2. Reg. 2,23] 2,170,66. 206,6. 209,38. 233,59;
b) falsch, verkehrt, in falscher Richtung verlaufend: apahero diverso ... itinere [ambulat, si gaudia delectationesque appetit, cui dux suus viam amaritudinis ostendit, Greg., Hom. I, 2] Gl 2,270,3. mit apahen gengin [caecitas quae nos ...] sinistris gressibus [errore traxit devio, Prud., H. matut. (II) 95] 414,32. perversus 4,86,13. 155,1; — nach dem Ethischen zu verschiebt sich bereits: so abuhun [erunt] prava [in directa et aspera in vias planas, Luc. 3,5] 296,30 = Wa 54,17, ebenso: uuerde abahu in rehtu inti unebanu in slehta uuega T 13,3.
2) abgekehrt, entgegenstehend:
a) abwendig, unheilvoll, ungünstig: die apahun [deus ... temperans oraculum prosper] sinistrum [Prud., [Bd. 1, Sp. 22] H. ieiun. (VII) 173] Gl 2,401,65. apaha die freislichun [ebda.] 421,57. abehes nihil sinistrum [vanae minentur umbrae, ders., H. a. somn. (VI) 123] 487,5; apaher upiler [arboribusque satisque notus pecorique] sinister [Verg., G. I, 444] 630,36 (Interpr. contrarius);
b) feindselig, abhold, wild: aboh slizzandi improbus saevus Gl 1,32,28 (Interpr. zu avidus avarus insatiabilis). aboh aspero 36,26 (Ra: pittremo, Interpr. zu agili acuto saevo malo). asperi 262,2 (zu trux gentilis).
3) vom moralisch Guten abgewendet:
a) hinterhältig, listig, verschlagen: habuher [profert mendacia] versipellis [Prov. 14,25] Gl 1,543, 28. abaher ... versutus [Prisc., Inst. 139,18] 2,369,40. 3,425,54. 4,108,15 (1 Hs. hintarscrenkig). abeher hinterscrentiger 164,69. abahiu striunera [fraus ... fallendi] versuta opifex [Prud., Psych. 260] 2,384,9. 530,49. mvnd sinan fona vbileru edo abaheru sprahhu haltan os suum a malo vel pravo eloquio custodire S 205,19;
b) böse, schlecht, verabscheuenswert; es wird nicht von einzelnen Taten, sondern von der in falsche Richtung gelenkten Gesinnung, den Gedanken. dem ganzen Sein gebraucht; deshalb kann es T auch als Bezeichnung des Teufels, des Bösen schlechthin benützen: thie beresboto thaz sint kind thes abuhen, zizania ... filii sunt nequam T 76,4; — protervus Gl 1,231,27. 2,84,42 (Hs. proterius, ebenso 4,320,8 unter Canonesgl.). 86,37. 88,38. 89,38. 90,43. 95,53. 4,320,8. 321,32. unkiuuar abah protervus [impudens convitiosus CGL IV, 557,7] 14,58. habehen [non flectit simulacris colla] nefandis [Aldh., De virg. 378] 5,99,18. vmbi kidancha sine abahe ut sollicitus sit circa cogitationes suas perversas S 211,28. abahero ... kehengida prohibeant pravorum praevalere consensum (bei der Abtwahl) 275,8. dhazs chiendot uuerdhe dhiu aboha ubarhlaupnissi ut consumetur praevaricatio I 26,3. kanige abahiu atum keist vitemus omne lubricum, declinet prava spiritus H 5,4,2. vvuolaga ungitriuui cunni inti abuh o generatio infidelis et perversa T 92,3. abuh scalk serve nequam 99,4. 151,8 (abuho). odo thin ouga abuh ist bidiu uuanta ih guot bin? an oculus tuus nequam est ... 109,3. halt unsih ... fon allen widarmuatin, thaz muazin wir biwankon then abahen githankon O 2,24,24. so thu io in thia redina (die heilige Schrift) thar langor sizis obana: so thir ther abaho githank welket mer 3,7,82.
Vgl. abuh st. n.
Vgl. Weisweiler, IF 41,345 ff.
Abl. aboho; abuh, abuhî, abuhheit, abuhnessî; abuhhen; abohôn.

 

absida
 1) [lat.: Bahn, Lauf eines Planeten: er (der Mercurius) ist in sinero absida ofto oberoro dero sunnun. ofto nideroro Nc 799,20 [159,3].]
 2) Exedra, offenes Halbrund mit Sitzplätzen, etwa nach Art der Rotunden an den antiken Säulenhallen: abside sedes exterior exedra Gl 3,324,69. [Lat.: exedra 4,59,11. exedra .i. locus subselliorum 173,43.]
 3) a) Apsis, Chor, Altarraum der christl. Kirche: apsit [ante] absidam [manus ei (dem Büßenden) imponatur, Conc. Afr. xliii] Gl 2,119,12. absis 3,129,8. 223,40. 4,180,1. [Lat. Glosse, später durch scioze
 b) ein kirchlicher Nebenraum, der gewölbt und urspr. wohl auch in Form einer Apsis gebaut, mancherlei Zwecken dienen konnte. Er ist Schatzkammer: apsith [introduces eos in domum domini in unam] exedram [thesaurorum, Jer. 35,2
 4) Gewölbe, gewölbte Decke: absita ł arcuatum gewelbe camera Gl 3,331,19. [Lat.: camera gewelbe a. ł arcus 296,35. camera a. ł arcus .i. gevvelbe 313,55. 348,34.]
 
abuh
 1) in andere Richtung gebracht:
 a) umgekehrt, umgewendet: abuhes felles versipellis Gl 1,541,56 (Rb; vgl. zum selben Lemma Ja = 3a). (mit) apahemo (scafte) [percussit ... eum Abner] aversa (hasta) [Greg., Cura 3,16 = 2. Reg. 2,23] 2,170,66.
 b) falsch, verkehrt, in falscher Richtung verlaufend: apahero diverso ... itinere [ambulat, si gaudia delectationesque appetit, cui dux suus viam amaritudinis ostendit, Greg., Hom. I, 2] Gl 2,270,3. mit apahen gengin [caecitas quae
 2) abgekehrt, entgegenstehend:
 a) abwendig, unheilvoll, ungünstig: die apahun [deus ... temperans oraculum prosper] sinistrum [Prud., H. ieiun. (VII) 173] Gl 2,401,65. apaha die freislichun [ebda.] 421,57. abehes nihil sinistrum [
 b) feindselig, abhold, wild: aboh slizzandi improbus saevus Gl 1,32,28 (Interpr. zu avidus avarus insatiabilis). aboh aspero 36,26 (Ra: pittremo, Interpr. zu agili acuto saevo malo). asperi 262,2 (zu trux gentilis
 3) vom moralisch Guten abgewendet:
 a) hinterhältig, listig, verschlagen: habuher [profert mendacia] versipellis [Prov. 14,25] Gl 1,543, 28. abaher ... versutus [Prisc., Inst. 139,18] 2,369,40. 3,425,54. 4,108,15 (1 Hs. hintarscrenkig). abeher hinterscrentiger 164,69. abahiu
 b) böse, schlecht, verabscheuenswert; es wird nicht von einzelnen Taten, sondern von der in falsche Richtung gelenkten Gesinnung, den Gedanken. dem ganzen Sein gebraucht; deshalb kann es T auch als Bezeichnung des Teufels, des Bösen schlechthin benützen: