Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
hasala2 bis hasanâri (Bd. 4, Sp. 748 bis 751)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis hasala2 (st. sw.?) f., mhd. hasel f., nhd. DWB hassel, hasel m. u. f. — Graff IV,1061.
hasal-: nom. sg. -a Gl 3,361,29; -o (zu -o vgl. Braune, Ahd. Gr.13 § 207 Anm. 2) Add. II,111,1; hasel-: dass. -a Gl 3,84,52 (SH A). 298,7 (SH d); -e 47,34; hasila: dass. ebda.
Wohl verstümmelt: hasa: nom. sg. Gl 3,46 Anm. 8.
1) eine Art Weißfisch, Hasel, Leuciscus leuciscus (vgl. Carl, Pflanzen- u. Tiernamen, S. 199, s. auch Diefb., Gl. S. 188 c s. v. Dobula): hasila debio Gl 3,47, 34. clebia 84,52.
2) übertr. auf Meeraal, Conger conger: hasa congor Gl 3,46 Anm. 8 (s. o. Formenteil). hasela conger 298,7. 361,29. gungrum pro gongrum [Prisc., Inst. I,26,26] Add. II,111,1.
Abl. hesiling.
 
Artikelverweis 
hasalah(i) st. n. — Graff IV,1061.
hasalahi: nom. sg. Gl 2,369,27 (clm 18 375, 9. Jh., Glosse 11. Jh.). 3,466,18; hasel-ach: nom. sg. 332,15/16 (SH g); -ah: dass. 15 (SH g, 2 Hss.).
Haselgebüsch: hasalahi coryletum (Hs. cori-) [Prisc., Inst. II,123,25] Gl 2,369,27. haselah coriletum 3,332,15. 466,18.
 
Artikelverweis 
hasalboum st. m., mhd. Lexer haselboum, nhd. DWB haselbaum.
hasel-boum: nom. sg. Gl 3,41,30. 4,49,32 (Sal. a 1); -bm: dass. 3,352,45; -bm: dass. 42,7; -paū: dass. 7/8 (clm 11 481, 14. Jh.); hasil-boū: dass. 96,47 (SH A). 468,3 (Berl. Lat. 4° 676, 9. Jh.; die Glosse wird Mitt. a. d. Kgl. Bibl. III,24 nicht bestätigt und ist wohl zu tilgen, vgl. auch Gl 5,58 f.).
Haselstrauch, Hasel(nuß), Corylus Avellana L.: haselboum corilus Gl 3,41,30 (meist hasal, auch hasala, beizzalboum, haganbuohha). 96,47 (8 Hss. hasal). 352,45. 468,3 (s. Formenteil). 4,49,32 (5 Hss. hasal). avellane 3,42,7 (2 Hss., sonst meist nespilboum, auch hasal[h]nuz, hasal, uueskinza).
 
Artikelverweis 
hasalgans st. f. — Graff IV,220.
hasel-gans: nom. sg. Gl 3,29,17. 29. 37 (-gās); -gens: dass. 38/39; hasil-gans: dass. 36 (3 Hss.); hesel-: dass. 37.
Haselhuhn, Tetrao bonasia, vgl. Suolahti, Vogeln. S. 253 f.: haselgans sparalus Gl 3,29,17 (meist hasalhuon [Bd. 4, Sp. 749] , auch hagalgans, snêgans). haselhn pirckhe ł haselgans (letzteres am Rande) attage 29 (zahlreiche Hss. nur birchuon). hasilgans mullis 36 (6 Hss., meist hagalgans, auch hasalhuon, wetergans).
In hasalgans liegt wohl Vermischung von hasalhuon und hagalgans vor, vgl. Suolahti, Vogeln. S. 253 Anm. 3. Zu den Lemmata vgl. Diefb., Gl.: sparalus S. 544 c, attagen S. 58 b, mullis S. 370 b.
 
Artikelverweis 
hasalhuon st. n., mhd. Lexer haselhuon, nhd. DWB haselhuhn; mnd. has(s)elhôn (vgl. Lasch-Borchling, Mnd. Hwb. I,2,243). — Graff IV,959.
Nur im Nom. Sing. belegt.
hasal-hn: Gl 3,29,7 (11. Jh.); hasel-hn: 10 (4 Hss., 1 --). 28. 38; -hn: 9 (2 Hss.); -huan: Add. II,80,26; -hven: 96,6; -hn: Gl 3,27,5 (--). 29,11 (2 Hss., 1 --); -hun: 12 (6 Hss.). 39/40 (2 Hss.). 54,48. 4,355,2; -hün: 3,29,12 (15. Jh.). 89,8 (SH A, 15. Jh.); hasil-huon: 29,7/8. 39. 89,7 (SH A); -hn: ebda. (SH A, 2 Hss.). Hbr. II,146,7 (SH a 1); -hn: Gl 3,29,8 (3 Hss.). BES 6,54,54; -houn: Gl 3,303,25 (SH d); -hun: 29,8 (2 Hss., 1 -v-). 89,8 (SH A). 354, 63. 714,42. Hbr. I,166,754 (SH A, -v-); -un: Gl 3,204, 34 (SH B); hasl-hun: 29,15; -hon: ZfdA. 57,126 (voc.; zur Schreibung s. Anm. z. St.).
Verschreibungen: hashel-huon: Gl 3,29,11; huasil-hū: Add. II,80,28; wohl auch: hase-hn: Gl 3,89,9 (SH A); -hun: ebda. (SH A, beide 12. Jh.). — hasel-hm: Gl 3,29,14; -hain: ebda.
Volksetymolog. Umdeutung ist wohl: hasen-hun: Gl 3,29,15 (clm 27 329, 14. Jh.), vgl. Suolahti, Vogeln. S. 254; oder Verschreibung?
1) Haselhuhn, Tetrao bonasia: hasalhn sparalus Gl 3,29,7 (27 Hss., daneben hagalgans, hasalgans, snêgans). 54,48. 714,42. 4,355,2. Add. II,80,26. 96,6. BES 6,54,54. haselhn pirckhe (mit Randgl. ł haselgans) attage (Hs. aragge) Gl 3,29,28 (and. Hss. birchuon). hasilhn attage 89,7. 204,34. Hbr. I,166, 754. haselhn ł haselgens mullis Gl 3,29,38 (4 Hss., davon 3 nur hasalhuon, 1 mullis vaga; 18 Hss. hagalgans, auch hasal-, wetergans). hasilhoun micillus (wohl entstellt aus mullis, s. Steinm. z. St.) 303,25. mullis 354,63. Add. II,80,28 (Hs. lsis). Hbr. II,146,7. Zu den Lemmata vgl. Diefb., Gl.: sparalus S. 544 c, attagen S. 58 b, mullis S. 370 b. Die erkennbaren Unsicherheiten bei der Zuordnung von Haselhuhn und Birkhuhn liegen in der Ähnlichkeit der Tiere begründet.
2) übertr. auf Fasan, Phasianus colchicus: fashan ł haselhn fasianus Gl 3,27,5 (14 Hss. fasn, 15 Hss. fesihuon, 1 Hs. vashn vasā). haslhon [advolat herodius, postponit aquas alietus, insula non tenuit te,] phasiane [, Phasis, Maur. 548] ZfdA. 57,126.
 
Artikelverweis 
hasalmusihha f.
hasal-musicha: nom. sg. Gl 5,29,27 (clm 18 192, 11. Jh.). Mayer, Glossen S. 50,8 (clm 4541, 10. Jh.).
Haselwurz, Asarum europaeum L., vgl. Marzell, Wb. 1,460 (s. auch mundartl. Haselmusch, -muschelen, Pritzel-Jessen S. 46): hasalmusicha asarum [nascitur in umbrosis montibus, Is., Et. XVII,9,7 p. 624] Gl 5,29,27. Mayer, Glossen S. 50,8.
 
Artikelverweis 
hasal[h]nuz st. f., mhd. Lexer haselnu, nhd. haselnuß; as. hasalnota (vgl. Gallée, Vorstud. S. 128), mnd. hasel-, hasselnote, mnl. haselnote; ae. hæselhnutu. — Graff II,1128.
hasal-nuzz-: nom. pl. -i Gl 4,38,19 (Sal. a 1); -e 3,605,10. 4,219,4; -nuzi: acc. pl. 1,361,19 (M, clm 18 140). — hasel-nuz: nom. sg. Gl 3,42,5. 221,53 (SH a 2, 2 Hss., 1 -v-). 490,12. 505,8. 603,34. 4,38,21 (Sal. a 1, 3 Hss., davon 1 -v-); nom. pl. -]e Beitr. 73,246,4; -nuzz: nom. sg. Gl 3,42,6 (-v-); nom. pl. -]e 4 (2 Hss.). 4,38,21 (Sal. a 1); -nus: nom. sg. 3,42,6. 99,22 (SH B, vgl. Hbr. II,559,43); -nuss: dass. 4,38,22 (Sal. a 1); [Bd. 4, Sp. 750] -nsß: dass. 3,42,7. — hasil-nuz: nom. sg. Gl 3,676,22; nom. pl. -]i 468,20; -]e 4,38,20 (Sal. a 1); -nuzzi: nom. pl. 3,42,4. 4,38,20 (Sal. a 1); -nuzz: dass. 167,34 (Sal. d).
Verschrieben: hasnosze: nom. pl. Gl 3,386,60 (vgl. Add. II,76,4; -nozze Steinm.).
1) Haselnuß, Frucht des Haselstrauches: haselnvz avellana Gl 3,221,53. avellanae 603,34. nux avellana (vgl. CGL III,587,2 avellana nux minor) 490,12. 505,8. hasilnuzzi avellanae 42,4 (and. Hss. -nuz, nespilboum, hasalboum, hasal, uueskinza). 468,20. 605,10. 4,167,34. 219,4. avellanae nuces 38,19 (auch -nuz). haselnuze [nuces autem generaliter dicuntur omnia tecta corio duriori, ut pinae,] avellanae (Hs. abellane) [, iuglandes, castaneae, amigdalae, Is., Et. XVII,7,22] Beitr. 73,246,4. haselnus suber ł avella Gl 3,99,22. avellanae ł amidalae 676,22 (vgl. 2 a).
2) übertr. auf:
a) Mandel, Frucht des Mandelbaumes: hasalnuzi [regressus invenit germinasse virgam Aaron ...: et turgentibus gemmis eruperant flores, qui ... in] amygdalas (Hs. amig-) [deformati sunt, Num. 17,8] Gl 1,361,19 (1 Hs. [h]nuzboum);
b) Walnuß, Frucht des Walnußbaumes: hasnosze iuglandes Gl 3,386,60 (vgl. Add. II,76,4).
 
Artikelverweis 
hasal[h]nuzkerno sw. m.
hasel-nuze-chernen: dat. sg. Nc 753,27 [95,5].
Haselnuß(kern), Frucht des Haselstrauches: unde uzer adamante der demo haselnuzechernen gelîh ist . unde den nioman ferbrechen nemag.
 
Artikelverweis 
hasaluuurz st. f., mhd. nhd. Lexer haselwurz; as. hasaluuort st. m. (s. Gallée, Vorstud. S. 128), mnd. haselwort; ae. hæselwyrt f. — Graff I,1051.
Nur im Nom. Sing. belegt.
hasal-uurz: Gl 5,43,6 (Trier 40, 10. Jh.). 44,32; -wrz: 3,493,20; hasel-wurz: 105,53/54 (SH A). 403,37 (Hildeg.). 532,45. 580,41. 592,16. 4,363,7. 24; -wurcz: 3,105,54 (SH A). 4,182,10; -wurtz: 366 Anm. 6 (2, vgl. Beitr. 73,231); -vvrz: 3,105,53 (SH A). Beitr. (Halle) 85,234,3 (-uu-). Mayer, Glossen S. 119,22; -wrz: Gl 3,49,35. 51,60. 52,38. 105,52 (SH A, 3 Hss.). 199,2 (SH B). 266,30 (SH b, 2 Hss.). 403,37 (Hildeg.). 477,13 (2 Hss.). 30 (2 Hss.). 478,34 (2 Hss.). 485,3 (3 Hss.). 5 (3 Hss.). 47. 510,38. 547,36. 568,11. 5,62,4; -wrcz: 4,181,54; -wrtz: 3,517,49. 521,35; -wrc: 523,20; -worz: 533,4. 43; -rz: 5,36,4 (SH A); -vrz: Mayer, Glossen S. 127,8; -rz: Gl 3,294,35 (SH d); hasil-uuurz: 105,55/56 (SH A, 2 Hss.). 680,38 (-vuu-); -wurz: 105,55 (SH A). 533,4/5; -wurtz: 4,366 Anm. 4; -uurz: 3,577,34. 579,3; -wrz: 105,55 (SH A). 533, 44. 547,36. 43. 583,1; -wrcz: 598,34; -wortz: Beitr. 73,261,146. 262,177.
hasel-wurt: Gl 3,605,16; -vvrt: 594,2; hasle-wort: 596,11.
Verschrieben: halsel-wrz: Gl 3,172,62 (SH, Anh. a); hase-: Hbr. I,194,290 (SH A); basel-: Gl 3,266,30 (SH b); husal-uurz: 517,6 (Bern 224, 10. Jh.); hasalurz: 4,360,22; hasel-woz: Add. II, 101,16.
1) Haselwurz, Asarum europaeum L., vgl. Marzell, Wb. 1,457 ff., Fischer, Pfl. S. 261: haselwrz asarum Gl 3,51,60. 266,30. 294,35. 485,47. 493,20. 517,49. 577,34. 579,3. 680,38. 4,363,7. 5,44,32. Beitr. (Halle) 85,234,3. Mayer, Glossen S. 119,22. haslewort [est] asarum [graece dictum, vulgago latine, Macer Flor. XLVI,1532] Gl 3,596,11. hasilwortz de asaro [ebda.] Beitr. 73,262,177. haselwrcz aserum herba Gl 4,181, 54 (and. Hs. halstarch). asara baccara 3,523,20. 533,4. 547,36 (2 Hss., 1 haselwurze). 605,16. de baccara [zu Macer Flor. XLVI] 592,16. asaro bulganica 477,13. 4,360,22. bulganica 3,478,34. vulgago (Hss. häufig wlgago) 52,38. 105,52. 199,2. 485,3. 510,38. [Bd. 4, Sp. 751] 521,35. 532,45. 568,11. 598,34. 4,366 Anm. 4. Mayer, Glossen S. 127,8. haselvvrt de vulgagine [zu Macer Flor. XLVI] Gl 3,594,2. vulgagine 485,5 (Hs. vulgame, aus vulgagine entstanden, Steinm.). 583,1 (Hs. balbugine). haselwurz vulgago minor 580,41. vulgago vel asarum 172,62. 5,36,4. 43,6. Add. II, 101,16. Hbr. I,194,290. acere (wohl für asaro bulganica) Gl 3,477,30. haselwurtz 4,366 Anm. 6 (Randgl.; zweimal von versch. Händen, zu asarum oder vulgago, Macer Flor. XLVI,1532, vgl. Beitr. 73,231). herba quae dicitur haselwrz 5,62,4. — Wohl hierzu gehörig, möglicherweise aber vom Lemma her vermengt mit Nelkenwurz, Geum urbanum L. (s. hasenwurz, vgl. Marzell, Wb. 1,458): hasilwrz avancia Gl 3,547,43 (1 Hs. hasenwurz, 1 hasenwurze). avancia pes leporis 533,43.
2) übertr. auf bzw. vermengt mit:
a) Hauswurz, Sempervivum tectorum L., vgl. Fischer, Pfl. S. 284: haselwrz aizon Gl 3,49,35 (and. Hs. huswurz). accidula ... duplex est vna siluestris et alia agrestis. que autem in silua crescit alio nomine dicitur hasilwortz [Randgl. zu: dicimus acidulam, quam Graecus dicit aizon, Macer Flor. XVIII,711] Beitr. 73,261,146;
b) Haselstrauch, Corylus Avellana L., oder Haselnuß, vgl. Fischer, Pfl. S. 266: haselwurcz avella ł cortex nucis Gl 4,182,10.
3) unklar sind: haselwrz gruizia (oder griuzia, Steinm.; Hildeg., lingua ignota) Gl 3,403,37. husaluurz balbutium 517,6 (Lemma offenbar entstellt; Steinm. denkt an albucium, das mit asphodelus gleichzusetzen ist, vgl. CGL III,535,18, oder an eine Form ähnlich balbugine Gl 3,583,1, s. oben). haselwurz basilisca 4,363,24 (vermutlich im Zuge der Abschrift fälschlich zusammengestellt, s. Steinm. Anm. 5).
 
Artikelverweis 
hasan adj. — Graff IV,1047.
hasn-: acc. sg. f. -a Gl 2,450,45 (2 Hss.); superl. dat. pl. -istun 756,13.
kunstvoll behauen, wohlgefügt, -gestaltet: Steine: hasnistun politissimis [saxis moles turrita surrexerat, Sulp. Sev., Dial. 3,8 p. 206,10] Gl 2,756,13; von einem Gebäude: hasna [aedem sibi ipse ... condidit ... pulcram,] venustam [, praeminentem culmine, Prud., P. Rom. (X) 349] 450,45.
Abl. hasano.
 
Artikelverweis 
hasanâri st. m. — Graff IV, 1048.
hasinari: nom. sg.? Gl 1,634,20 (M, 2 Hss., 12. Jh.). 4,280,39 (M, 14. Jh.).
einer, der glättet, ebnet: pintara (Kontextübers.) ł hasinari (Vok.-Übers., 1 Hs. fuogare ł hasinari) [mittam ei ordinatores, et] stratores [laguncularum, et sternent eum, et vasa eius exhaurient, et lagunculas eorum collident, Jer. 48,12] Gl 1,634,20. fuogari uł hasinari stratores [ebda.] 4,280,39; vgl. Götz, Glossen S. 185 f.; H. von Gadow, Archiv 217,401 setzt die Gll. in Beziehung zu hasanunga ‘Glasieren (von Töpferware)’ und führt damit für hasanâri auf die Bed.Glasierer (vom Töpfer)’. Das ist möglich (vgl. auch gihasanôtî), jedoch angesichts der Bedeutungen von (gi)hasanôn ‘glätten, schleifen, feilen, (glättend) formen, gestalten, verfeinernund von hasan ‘kunstvoll behauen, wohlgestaltet’, hasano ‘kunstvoll’, (gi)hasanen ‘glätten, behauen (sc. Steine)’, die sämtl. außerhalb des Bereiches der Töpferei liegen, nicht zu sichern, so daß nur ein allgemeiner Bed.-Ansatz für hasinari als Vok.-Übers. zu rechtfertigen ist.

 

hasala2
 1) eine Art Weißfisch, Hasel, Leuciscus leuciscus (vgl. Carl, Pflanzen- u. Tiernamen, S. 199, s. auch Diefb., Gl. S. 188 c s. v. Dobula): hasila debio Gl 3,47, 34. clebia 84,52.
 2) übertr. auf Meeraal, Conger conger: hasa congor Gl 3,46 Anm. 8 (s. o. Formenteil). hasela conger 298,7. 361,29. gungrum pro gongrum [Prisc., Inst. I,26,26] Add. II,111,1.
 
hasalhuon
 1) Haselhuhn, Tetrao bonasia: hasalhn sparalus Gl 3,29,7 (27 Hss., daneben hagalgans, hasalgans, snêgans). 54,48. 714,42. 4,355,2. Add. II,80,26. 96,6. BES 6,54,54. haselhn pirckhe (mit Randgl. ł haselgans) attage (Hs. aragge) Gl 3,29,28 (
 2) übertr. auf Fasan, Phasianus colchicus: fashan ł haselhn fasianus Gl 3,27,5 (14 Hss. fasn, 15 Hss. fesihuon, 1 Hs. vashn vasā). haslhon [advolat herodius, postponit aquas alietus, insula non tenuit te,]
 
hasal[h]nuz
 1) Haselnuß, Frucht des Haselstrauches: haselnvz avellana Gl 3,221,53. avellanae 603,34. nux avellana (vgl. CGL III,587,2 avellana nux minor) 490,12. 505,8. hasilnuzzi avellanae 42,4 (and. Hss. -nuz, nespilboum, hasalboum, hasal,
 2) übertr. auf:
 a) Mandel, Frucht des Mandelbaumes: hasalnuzi [regressus invenit germinasse virgam Aaron ...: et turgentibus gemmis eruperant flores, qui ... in] amygdalas (Hs. amig-) [deformati sunt, Num. 17,8] Gl 1,361,19 (1 Hs. [h]nuzboum);
 b) Walnuß, Frucht des Walnußbaumes: hasnosze iuglandes Gl 3,386,60 (vgl. Add. II,76,4).
 
hasaluuurz
 1) Haselwurz, Asarum europaeum L., vgl. Marzell, Wb. 1,457 ff., Fischer, Pfl. S. 261: haselwrz asarum Gl 3,51,60. 266,30. 294,35. 485,47. 493,20. 517,49. 577,34. 579,3. 680,38. 4,363,7. 5,44,32. Beitr. (Halle) 85,234,3. Mayer, Glossen S. 119,22. haslewort [
 2) übertr. auf bzw. vermengt mit:
 a) Hauswurz, Sempervivum tectorum L., vgl. Fischer, Pfl. S. 284: haselwrz aizon Gl 3,49,35 (and. Hs. huswurz). accidula ... duplex est vna siluestris et alia agrestis. que autem in silua crescit alio nomine dicitur hasilwortz
 b) Haselstrauch, Corylus Avellana L., oder Haselnuß, vgl. Fischer, Pfl. S. 266: haselwurcz avella ł cortex nucis Gl 4,182,10.
 3) unklar sind: haselwrz gruizia (oder griuzia, Steinm.; Hildeg., lingua ignota) Gl 3,403,37. husaluurz balbutium 517,6 (Lemma offenbar entstellt; Steinm. denkt an albucium, das mit asphodelus gleichzusetzen ist, vgl. CGL III,535,18, oder an eine Form ähnlich