Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
hasal[h]nuz bis hasanôn (Bd. 4, Sp. 749 bis 752)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis hasal[h]nuz st. f., mhd. Lexer haselnu, nhd. haselnuß; as. hasalnota (vgl. Gallée, Vorstud. S. 128), mnd. hasel-, hasselnote, mnl. haselnote; ae. hæselhnutu. — Graff II,1128.
hasal-nuzz-: nom. pl. -i Gl 4,38,19 (Sal. a 1); -e 3,605,10. 4,219,4; -nuzi: acc. pl. 1,361,19 (M, clm 18 140). — hasel-nuz: nom. sg. Gl 3,42,5. 221,53 (SH a 2, 2 Hss., 1 -v-). 490,12. 505,8. 603,34. 4,38,21 (Sal. a 1, 3 Hss., davon 1 -v-); nom. pl. -]e Beitr. 73,246,4; -nuzz: nom. sg. Gl 3,42,6 (-v-); nom. pl. -]e 4 (2 Hss.). 4,38,21 (Sal. a 1); -nus: nom. sg. 3,42,6. 99,22 (SH B, vgl. Hbr. II,559,43); -nuss: dass. 4,38,22 (Sal. a 1); [Bd. 4, Sp. 750] -nsß: dass. 3,42,7. — hasil-nuz: nom. sg. Gl 3,676,22; nom. pl. -]i 468,20; -]e 4,38,20 (Sal. a 1); -nuzzi: nom. pl. 3,42,4. 4,38,20 (Sal. a 1); -nuzz: dass. 167,34 (Sal. d).
Verschrieben: hasnosze: nom. pl. Gl 3,386,60 (vgl. Add. II,76,4; -nozze Steinm.).
1) Haselnuß, Frucht des Haselstrauches: haselnvz avellana Gl 3,221,53. avellanae 603,34. nux avellana (vgl. CGL III,587,2 avellana nux minor) 490,12. 505,8. hasilnuzzi avellanae 42,4 (and. Hss. -nuz, nespilboum, hasalboum, hasal, uueskinza). 468,20. 605,10. 4,167,34. 219,4. avellanae nuces 38,19 (auch -nuz). haselnuze [nuces autem generaliter dicuntur omnia tecta corio duriori, ut pinae,] avellanae (Hs. abellane) [, iuglandes, castaneae, amigdalae, Is., Et. XVII,7,22] Beitr. 73,246,4. haselnus suber ł avella Gl 3,99,22. avellanae ł amidalae 676,22 (vgl. 2 a).
2) übertr. auf:
a) Mandel, Frucht des Mandelbaumes: hasalnuzi [regressus invenit germinasse virgam Aaron ...: et turgentibus gemmis eruperant flores, qui ... in] amygdalas (Hs. amig-) [deformati sunt, Num. 17,8] Gl 1,361,19 (1 Hs. [h]nuzboum);
b) Walnuß, Frucht des Walnußbaumes: hasnosze iuglandes Gl 3,386,60 (vgl. Add. II,76,4).
 
Artikelverweis 
hasal[h]nuzkerno sw. m.
hasel-nuze-chernen: dat. sg. Nc 753,27 [95,5].
Haselnuß(kern), Frucht des Haselstrauches: unde uzer adamante der demo haselnuzechernen gelîh ist . unde den nioman ferbrechen nemag.
 
Artikelverweis 
hasaluuurz st. f., mhd. nhd. Lexer haselwurz; as. hasaluuort st. m. (s. Gallée, Vorstud. S. 128), mnd. haselwort; ae. hæselwyrt f. — Graff I,1051.
Nur im Nom. Sing. belegt.
hasal-uurz: Gl 5,43,6 (Trier 40, 10. Jh.). 44,32; -wrz: 3,493,20; hasel-wurz: 105,53/54 (SH A). 403,37 (Hildeg.). 532,45. 580,41. 592,16. 4,363,7. 24; -wurcz: 3,105,54 (SH A). 4,182,10; -wurtz: 366 Anm. 6 (2, vgl. Beitr. 73,231); -vvrz: 3,105,53 (SH A). Beitr. (Halle) 85,234,3 (-uu-). Mayer, Glossen S. 119,22; -wrz: Gl 3,49,35. 51,60. 52,38. 105,52 (SH A, 3 Hss.). 199,2 (SH B). 266,30 (SH b, 2 Hss.). 403,37 (Hildeg.). 477,13 (2 Hss.). 30 (2 Hss.). 478,34 (2 Hss.). 485,3 (3 Hss.). 5 (3 Hss.). 47. 510,38. 547,36. 568,11. 5,62,4; -wrcz: 4,181,54; -wrtz: 3,517,49. 521,35; -wrc: 523,20; -worz: 533,4. 43; -rz: 5,36,4 (SH A); -vrz: Mayer, Glossen S. 127,8; -rz: Gl 3,294,35 (SH d); hasil-uuurz: 105,55/56 (SH A, 2 Hss.). 680,38 (-vuu-); -wurz: 105,55 (SH A). 533,4/5; -wurtz: 4,366 Anm. 4; -uurz: 3,577,34. 579,3; -wrz: 105,55 (SH A). 533, 44. 547,36. 43. 583,1; -wrcz: 598,34; -wortz: Beitr. 73,261,146. 262,177.
hasel-wurt: Gl 3,605,16; -vvrt: 594,2; hasle-wort: 596,11.
Verschrieben: halsel-wrz: Gl 3,172,62 (SH, Anh. a); hase-: Hbr. I,194,290 (SH A); basel-: Gl 3,266,30 (SH b); husal-uurz: 517,6 (Bern 224, 10. Jh.); hasalurz: 4,360,22; hasel-woz: Add. II, 101,16.
1) Haselwurz, Asarum europaeum L., vgl. Marzell, Wb. 1,457 ff., Fischer, Pfl. S. 261: haselwrz asarum Gl 3,51,60. 266,30. 294,35. 485,47. 493,20. 517,49. 577,34. 579,3. 680,38. 4,363,7. 5,44,32. Beitr. (Halle) 85,234,3. Mayer, Glossen S. 119,22. haslewort [est] asarum [graece dictum, vulgago latine, Macer Flor. XLVI,1532] Gl 3,596,11. hasilwortz de asaro [ebda.] Beitr. 73,262,177. haselwrcz aserum herba Gl 4,181, 54 (and. Hs. halstarch). asara baccara 3,523,20. 533,4. 547,36 (2 Hss., 1 haselwurze). 605,16. de baccara [zu Macer Flor. XLVI] 592,16. asaro bulganica 477,13. 4,360,22. bulganica 3,478,34. vulgago (Hss. häufig wlgago) 52,38. 105,52. 199,2. 485,3. 510,38. [Bd. 4, Sp. 751] 521,35. 532,45. 568,11. 598,34. 4,366 Anm. 4. Mayer, Glossen S. 127,8. haselvvrt de vulgagine [zu Macer Flor. XLVI] Gl 3,594,2. vulgagine 485,5 (Hs. vulgame, aus vulgagine entstanden, Steinm.). 583,1 (Hs. balbugine). haselwurz vulgago minor 580,41. vulgago vel asarum 172,62. 5,36,4. 43,6. Add. II, 101,16. Hbr. I,194,290. acere (wohl für asaro bulganica) Gl 3,477,30. haselwurtz 4,366 Anm. 6 (Randgl.; zweimal von versch. Händen, zu asarum oder vulgago, Macer Flor. XLVI,1532, vgl. Beitr. 73,231). herba quae dicitur haselwrz 5,62,4. — Wohl hierzu gehörig, möglicherweise aber vom Lemma her vermengt mit Nelkenwurz, Geum urbanum L. (s. hasenwurz, vgl. Marzell, Wb. 1,458): hasilwrz avancia Gl 3,547,43 (1 Hs. hasenwurz, 1 hasenwurze). avancia pes leporis 533,43.
2) übertr. auf bzw. vermengt mit:
a) Hauswurz, Sempervivum tectorum L., vgl. Fischer, Pfl. S. 284: haselwrz aizon Gl 3,49,35 (and. Hs. huswurz). accidula ... duplex est vna siluestris et alia agrestis. que autem in silua crescit alio nomine dicitur hasilwortz [Randgl. zu: dicimus acidulam, quam Graecus dicit aizon, Macer Flor. XVIII,711] Beitr. 73,261,146;
b) Haselstrauch, Corylus Avellana L., oder Haselnuß, vgl. Fischer, Pfl. S. 266: haselwurcz avella ł cortex nucis Gl 4,182,10.
3) unklar sind: haselwrz gruizia (oder griuzia, Steinm.; Hildeg., lingua ignota) Gl 3,403,37. husaluurz balbutium 517,6 (Lemma offenbar entstellt; Steinm. denkt an albucium, das mit asphodelus gleichzusetzen ist, vgl. CGL III,535,18, oder an eine Form ähnlich balbugine Gl 3,583,1, s. oben). haselwurz basilisca 4,363,24 (vermutlich im Zuge der Abschrift fälschlich zusammengestellt, s. Steinm. Anm. 5).
 
Artikelverweis 
hasan adj. — Graff IV,1047.
hasn-: acc. sg. f. -a Gl 2,450,45 (2 Hss.); superl. dat. pl. -istun 756,13.
kunstvoll behauen, wohlgefügt, -gestaltet: Steine: hasnistun politissimis [saxis moles turrita surrexerat, Sulp. Sev., Dial. 3,8 p. 206,10] Gl 2,756,13; von einem Gebäude: hasna [aedem sibi ipse ... condidit ... pulcram,] venustam [, praeminentem culmine, Prud., P. Rom. (X) 349] 450,45.
Abl. hasano.
 
Artikelverweis 
hasanâri st. m. — Graff IV, 1048.
hasinari: nom. sg.? Gl 1,634,20 (M, 2 Hss., 12. Jh.). 4,280,39 (M, 14. Jh.).
einer, der glättet, ebnet: pintara (Kontextübers.) ł hasinari (Vok.-Übers., 1 Hs. fuogare ł hasinari) [mittam ei ordinatores, et] stratores [laguncularum, et sternent eum, et vasa eius exhaurient, et lagunculas eorum collident, Jer. 48,12] Gl 1,634,20. fuogari uł hasinari stratores [ebda.] 4,280,39; vgl. Götz, Glossen S. 185 f.; H. von Gadow, Archiv 217,401 setzt die Gll. in Beziehung zu hasanunga ‘Glasieren (von Töpferware)’ und führt damit für hasanâri auf die Bed.Glasierer (vom Töpfer)’. Das ist möglich (vgl. auch gihasanôtî), jedoch angesichts der Bedeutungen von (gi)hasanôn ‘glätten, schleifen, feilen, (glättend) formen, gestalten, verfeinernund von hasan ‘kunstvoll behauen, wohlgestaltet’, hasano ‘kunstvoll’, (gi)hasanen ‘glätten, behauen (sc. Steine)’, die sämtl. außerhalb des Bereiches der Töpferei liegen, nicht zu sichern, so daß nur ein allgemeiner Bed.-Ansatz für hasinari als Vok.-Übers. zu rechtfertigen ist.
 
Artikelverweis 
? hasanen sw. v.; vgl. Raven II,63 s. v. hasinôn, Ahd. Gl.-Wb. S. 259 s. v. hasanôn. Nach Förster, Verbalendungen S. 210 ist Abschwächung von -ôt zu -et in den älteren M-Hss. nur vereinzelt belegt. — Graff IV, 1048. [Bd. 4, Sp. 752]
gi-hasnet-: part. prt. nom. sg. f. -iv Gl 2,458,7 (2 Hss., 11. Jh.); gen. pl. -ero 1,435,40 (M, clm 18 140, 11. Jh.).
glätten: Steine behauen: gisnitanero gihasnetero [(atrium) tribus ordinibus lapidum] politorum [3. Reg. 6,36] Gl 1,435,40; Holz bearbeiten: gihasnetiv gisnitiniv [(templum) quod nulla abies pinusve] dolata [texuit, Prud., Apoth. 520] 2,458,7.
Vgl. hasanôn.
 
Artikelverweis 
? gi-hasanen sw. v. — Graff IV,1048.
gi-hasini: 1. sg. Gl 4,169,26 (Sal. d).
glätten, feilen: conlimito (collimitareangrenzen’, aber vom Glossator mit lima, limare zusammengebracht).
Abl. gihasanitî, ?gihasanita.
Vgl. gihasanôn.
 
Artikelverweis 
? gi-hasanita st. f. (Ausweichen nach den ô-Stämmen? Oder nur späte Tönung d. reduzierten Auslautes? Dann zu gihasanitî).
gi-hasneta: acc. sg. Gl 1,581,4 (M, Göttw. 103, 12. Jh.).
Glasieren: [cor suum dabit (sc. der Töpfer) ut consummasset] linitionem [Eccli. 38,34] (7 Hss. gihasanitî, 1 Hs. gihasanôtî, 5 Hss. hasanunga).
 
Artikelverweis 
gi-hasanitî st. f.; z. Bildung vgl. Wilm., Gr. 22 § 261,5 Anm., v. Bahder, Verbalabstr. S. 195. — Graff IV,1048 s. v. gahasanotî.
gi-hasnet-: acc. sg. -i Gl 1,581,3 (M, 4 Hss., 3 -&-); -] 5 (M, 12. Jh.); -hasinith: dass. ebda. (M, clm 22 201, 12. Jh.); verschr.: -haset: dass. ebda. (M, clm 17 403, 13. Jh.).
Glasieren: gihasneti [cor suum dabit (sc. der Töpfer) ut consummasset] linitionem [Eccli. 38,34] (1 Hs. gihasanôtî, 5 hasanunga).
Vgl. gihasanita, gihasanôtî.
 
Artikelverweis 
hasano adv. — Graff IV,1047.
hasano: Gl 1,279,49 (Jb-Rd).
kunstvoll: hasano gitan [et stringatur rationale annulis suis cum annulis superhumeralis vitta hyacinthina, ut maneat iunctura] fabrefacta [Ex. 28,28].
 
Artikelverweis 
hasanôn sw. v. — Graff IV,1047.
ga-hasanot: part. prt. Gl 2,126,69 (M); gi-: nom. sg. f. -]iu 439,52 (2 Hss., 1 Hs. -hasn-); hasin-: 1. sg. -on 4,48,13 (Sal. a 1). 120,20 (Sal. a 2, 7 Hss., 1 Hs. -ō). 137,23 (Sal. c). 155,58 (Sal. c); -un 48,13 (Sal. a 1, 2 Hss.); ke-hasenaton: part. prt. dat. pl. Thoma, Glossen S. 2,34; hasn-: 3. sg. -ot Gl 2,635,19; 3. sg. prt. -ota 656,17; 3. pl. prt. -otun 663,20.
Abgekürzt: ha: (1. pl.) Gl 2,410,59 (d. h. hasanon, Steinm.); verschrieben: gi-ha: part. prt. 549,2; hasnotvz: acc. sg. n. 400,38; hierher wohl auch: haso: 1. sg. 4,48,14 (Sal. a 1, 2 Hss.); vgl. Raven II,63 s. v. hasinôn.
glätten, schleifen, feilen, (glättend, schleifend) formen, gestalten, verfeinern:
a) eigentl.:
α) Holz, Metall behauen, bearbeiten: keslihten kehasenaton geskehseten (< skessôn ‘behauen’) gescaffoten [fac tibi arcam de lignis] laevigatis [Comm. in Gen. = Gen. 6,14] Thoma, Glossen S. 2,34; (kunstvoll) (be)arbeiten, verfertigen: hasnotvz [in manibus dominae (sc. der Sapientia) sceptrum, non arte] politum [Prud., Psych. 878] Gl 2,400,38. giha [extrema] politae [squama ... tunicae, ebda. 679] 549,2. hasnotun [aegidaque (Schuppenpanzer) horriferam ..., certatim squamis serpentum auroque] polibant [Verg., A. VIII,436] 663,20;
β) Weinstöcke durch Schneiden formen, zurechtstutzen: hasnot [(der Weinbauer) relictam persequitur [Bd. 4, Sp. 753] vitem attondens] fingitque (componit) [putando, Verg., G. II,407] Gl 2,635,19;
γ) die Haut glätten, pflegen: hasanon [cutem fulcro attenuante] polimus (Glosse: ornamus) [Prud., Ham. 329] Gl 2,410,59;
δ) ohne erkennbaren Bezug: hasinon conlimito (vom Glossator mit lima, limare zusammengebracht) Gl 4,48, 13. 137,23. lichon uel hasinon polio 120,20. 155,58;
b) bildl.:
α) von der Redeweise: gihasanôtgeschliffen, ausgefeilt’, wohlgesetzt: elimate gahasanot ł congrue [zu: nos elimate respondimus, Decr. Inn. XLVII] Gl 2,126,69;
β) Herz u. Seele läutern: gihasanotiu [mage cruda hominum praecordia] perpolita [Prud., P. Cypr. (XIII) 19] Gl 2,439,52;
γ) das wilde, aufgebrachte Gemüt gefügig machen, zähmen: hasnota [tanto magis ille (Phoebus) fatigat os rabidum (sc. der Sibylle), fera corda domans,] fingit [-que premendo, Verg., A. VI,80] Gl 2,656,17.
Abl. hasanâri, hasanunga.
Vgl. ? gihasanen.

 

hasal[h]nuz
 1) Haselnuß, Frucht des Haselstrauches: haselnvz avellana Gl 3,221,53. avellanae 603,34. nux avellana (vgl. CGL III,587,2 avellana nux minor) 490,12. 505,8. hasilnuzzi avellanae 42,4 (and. Hss. -nuz, nespilboum, hasalboum, hasal,
 2) übertr. auf:
 a) Mandel, Frucht des Mandelbaumes: hasalnuzi [regressus invenit germinasse virgam Aaron ...: et turgentibus gemmis eruperant flores, qui ... in] amygdalas (Hs. amig-) [deformati sunt, Num. 17,8] Gl 1,361,19 (1 Hs. [h]nuzboum);
 b) Walnuß, Frucht des Walnußbaumes: hasnosze iuglandes Gl 3,386,60 (vgl. Add. II,76,4).
 
hasaluuurz
 1) Haselwurz, Asarum europaeum L., vgl. Marzell, Wb. 1,457 ff., Fischer, Pfl. S. 261: haselwrz asarum Gl 3,51,60. 266,30. 294,35. 485,47. 493,20. 517,49. 577,34. 579,3. 680,38. 4,363,7. 5,44,32. Beitr. (Halle) 85,234,3. Mayer, Glossen S. 119,22. haslewort [
 2) übertr. auf bzw. vermengt mit:
 a) Hauswurz, Sempervivum tectorum L., vgl. Fischer, Pfl. S. 284: haselwrz aizon Gl 3,49,35 (and. Hs. huswurz). accidula ... duplex est vna siluestris et alia agrestis. que autem in silua crescit alio nomine dicitur hasilwortz
 b) Haselstrauch, Corylus Avellana L., oder Haselnuß, vgl. Fischer, Pfl. S. 266: haselwurcz avella ł cortex nucis Gl 4,182,10.
 3) unklar sind: haselwrz gruizia (oder griuzia, Steinm.; Hildeg., lingua ignota) Gl 3,403,37. husaluurz balbutium 517,6 (Lemma offenbar entstellt; Steinm. denkt an albucium, das mit asphodelus gleichzusetzen ist, vgl. CGL III,535,18, oder an eine Form ähnlich
 
hasanôn
 a) eigentl.:
 α) Holz, Metall behauen, bearbeiten: keslihten kehasenaton geskehseten (< skessônbehauen’) gescaffoten [fac tibi arcam de lignis] laevigatis [Comm. in Gen. = Gen. 6,14] Thoma, Glossen S. 2,34; (kunstvoll)
 β) Weinstöcke durch Schneiden formen, zurechtstutzen: hasnot [(der Weinbauer) relictam persequitur vitem attondens] fingitque (componit) [putando, Verg., G. II,407] Gl 2,635,19;
 γ) die Haut glätten, pflegen: hasanon [cutem fulcro attenuante] polimus (Glosse: ornamus) [Prud., Ham. 329] Gl 2,410,59;
 δ) ohne erkennbaren Bezug: hasinon conlimito (vom Glossator mit lima, limare zusammengebracht) Gl 4,48, 13. 137,23. lichon uel hasinon polio 120,20. 155,58;
 b) bildl.:
 α) von der Redeweise: gihasanôtgeschliffen, ausgefeilt’, wohlgesetzt: elimate gahasanot ł congrue [zu: nos elimate respondimus, Decr. Inn. XLVII] Gl 2,126,69;
 β) Herz u. Seele läutern: gihasanotiu [mage cruda hominum praecordia] perpolita [Prud., P. Cypr. (XIII) 19] Gl 2,439,52;
 γ) das wilde, aufgebrachte Gemüt gefügig machen, zähmen: hasnota [tanto magis ille (Phoebus) fatigat os rabidum (sc. der Sibylle), fera corda domans,] fingit [-que premendo, Verg., A. VI,80] Gl