| îlen sw. v., mhd. îlen, nhd. eilen; as. îlian, mnd. îlen, mnl. ilen. — Graff I,226 ff. N immer î-. iille (zur Geminate nach langem Vokal im Oberd. vgl. Braune, Ahd. Gr.14 § 359 Anm. 1): 3. sg. conj. S 211,10 (B). — ill-: 1. sg. -o Gl 1,305,30 (M, 7 Hss., vgl. Gl 5,89,17). 792,27 (M, 3 Hss.); 1. pl. -emes 2,287,23 (M, 2 Hss., 1 davon -e); -ames Mayer, Glossen S. 54,17 (clm 4542, 9. Jh.); -imes Gl 2,287,23 (M, 2 Hss., 1 davon -i); 2. pl. -et 277,8 (M, 3 Hss., 2 davon -&); 3. pl. -ent 1,594,22 (M, 5 Hss.). 2,183,12 (M, 4 Hss.). 40 (M, 2 Hss.); 3. sg. conj. -e 290,56 (M, 2 Hss.). S 51,44 (Exh., 2 Hss.); 3. pl. conj. -en Gl 2,183,40 (M, 2 Hss.). 648,11; 2. pl. imp. -et 289,26 (M, 2 Hss.); inf. -an 1,276,10 (Jb-Rd). 2,134,11 (M, 4 Hss.). 727,41 (M, 3 Hss.). 731,39 (clm 18140, 11. Jh.); part. prs. acc. sg. m. -enten 303,48 (M, 2 Hss., 1 Hs. iill-, vgl. Gl 5,103,30); Grdf. -anti 231,64 (S. Flor. III 222 B, Wien 949, beide 9. Jh.); dat. sg. f. -anteru 759,3 (clm 14747, 9. Jh.); nom. pl. m. -ante 1,732,22 (S. Paul XXV a/1, 8./9. Jh.); 3. sg. prt. -ta OF 5,7,56. iil-: 2. sg. imp. -i Gl 3,12,1 (C; s. u.; Ahd. Gl.-Wb. S. 299 erwägt îlîg); -e WA 62,5. — il-: 1. sg. -u O 3,4,25; -o Gl 1,792,26 (M, 3 Hss.). NpNpw 25,6. Np 118 C,24; -e Npw ebda.; 2. sg. -is Gl 2,286,16 (M, 4 Hss.). 614,29; -ist 286,17 (M). Npw Cant. Deut. 8; -est Np ebda.; 3. sg. -it Gl 1,34,18 (PaK). 535,59 (M, 5 Hss.). 2,66,51. 136,72 (M, 2 Hss.). 180,24 (M, 4 Hss.). 196,7 (M, 4 Hss.). 208,54 (S. Paul XXV d/82, 9./10. Jh.). 638,48. O 1,1,32. Npw 149,1; -et Gl 1,535,60 (M, 2 Hss., 1 davon -&). 2,176,28 (clm 6277, 9. Jh., -&). Nb 13,25. 42,2. 201,8 [15,4. 47,14. 217,16]. Nc 765,29 [112,7]. NpNpw 9, Diaps. 9 (= Npw 9,33). 18,12. 36,32. 41,2. Np 100,5. 102,5. 149,1. W 50,5 (BCK). 10. 135,5; -id Gl 2,69,17 (2 Hss.). Beitr. 73,234,9; -ed WA 50,5; 3. pl. -ent Gl 1,594,23 (M, 2 Hss.). 2,635,37. 643,51. O 5,6,38. Nb 32,6. 9. 125,17. 129,20. 21. 130,10. 135,24 (2). 137,18. 234,2 [36,6. 9. 136,17. 141,1. 2. 18. 147,3 (2). 148,24. 253,2]. NpNpw 5,7. 9. 8,1. 13,4. 119,2 (2). Cant. Moysi 16. Cant. Deut. 35. Np 72,18. 88,26. 90,3; -int Gl 1,594,23 (M); 3. sg. conj. -e Nb 65,23 [74,14]. NpNpw 114,4 (= Npw 5). Np 67,32 (2); 3. pl. conj. -en Nc 745,9 [83,1]. Np 54,10. 67,32. W 128,4; 2. sg. imp. -i Gl 1,451,18 (M, 5 Hss.). 812,3 (M, 3 Hss.). 2,428,7. Beitr. 52,160 (clm 14364, 9. Jh.). Meineke, Basler Fragm. S. 105,21 (M). O 1,1,37. 45 (F). 21,8. 2,9,66 (V); -] (vor anlautendem i-) 1,1,45 (PV). 2,9,66 (FP). 5,15,8; -e Np 58,6. 69,2. W 38,6. 62,5 (BCK); -ie Gl 1,451,19 (Göttw. 103, 12. Jh., verschr.?); -a 812,4 (M); 1. pl. imp. (adh.) -emes O 1,13,3 (PV). 2,3,63. 3,26,61 (PV). 5,23,76 (PV). 99; -imes 1,13,3. 3,26,61 (beide F); 2. pl. imp. -et 1,23,28; [Bd. 4, Sp. 1476] -ent (vgl. Braune, Ahd. Gr.14 § 308 Anm. 3) Npgl 40,6; inf. -en Nb 304,23 [331,27]; -an Gl 2,134,12 (M). 552,53. 727,42 (M); part. prs. -enti T 114,1. O 1,13,7 (PV). 3,14,94; -endi Mayer, Griffelgl. S. 59,216 (Vat. Ottob. lat. 3295, 9. Jh.); -anti T 114,1 (vgl. Einl. § 90); -inti OF 1,13,7; nom. sg. m. -enter Gl 2,111,32 (M); acc. sg. m. (?) -entem (Pa), -antem (K), -antē (Ra) 1,4,20 (-m statt -n, vgl. Kögel S. 55 f., oder nach der lat. Vorlage verschr.?); nom. pl. m. -ente 44,25 (Pa). T 6,4. O 1,17,78 (PV, -e aus -i F); -ante Gl 1,44,25 (K); acc. pl. f. (?) -ende Nc 797,3 [155,10]; 1. sg. prt. -ta NpNpw 129,4. Np 25,12; -to Npw ebda.; -t (vor anlautendem i-) O 1,22,49; 3. sg. prt. -ta Gl 2,169,37 (clm 6277, 9. Jh.). 251,23 (M, 5 Hss.). 287,17 (M). 526,52. 528,26 (beide Bern 264, 9. Jh.). 648,35. 68. 747,27. 755,49. 4,338,27. O 2,9,36 (F). 14,86. 5,7,56 (PV). 65. Nb 100,6 [110,25]. NpNpw 40,4; -t (vor vokalischem Anlaut) O 2,7,25; -da Gl 2,553,54; -eta W 50,6. 135,6 (beide BCK); -ede 50,6 (A); 3. pl. prt. -tun Gl 1,704,13 (M, 5 Hss.). 2,606,46 (M, 3 Hss.). O 1,17,53. 22,8. 29 (PV). 27,13. 2,14,93. 94. 3,22,34. 4,4,30. 9,15. 5,4,10 (FP). 19. 5,4. 16,9; -ton Gl 4,338,52. Nc 735,4. 802,4. 831,22 [67,19. 162,11. 200,3]. NpNpw 104,25. 139,6. Np 27,4. 63,4. 108,5. 126,1; -ten Npw ebda.; -tin Gl 1,704,14 (M, 2 Hss.); 3. sg. conj. prt. -ti O 2,9,36 (PV). 3,24,45 (DFP, i- rad. V). 5,4,11. Nb 174,16 [186,29]. Nc 727,13 [57,1]; 3. pl. conj. prt. -tîn Nb 19,8 [21,2]. Nc 714,4 [38,20] (-tin); k-ilet: part. prt. Gl 2,200,3 (clm 3767, 9. Jh.); g-ilit: dass. (?) 290,38 (M; vgl. Gl 2,200,3 unter 3 a ε; weniger wahrscheinlich wohl 3. sg. von giîlen, so Graff I,230). hil-: 1. sg. -u Gl 4,327,19 (clm 14456, 9. Jh.); 3. sg. -et 2,233,38 (Rc); 3. pl. -int 243,42 (Sg 216, 9. Jh.; oder -iN, Steinm.); 3. sg. conj. -i 4,222,24 (Ja); 2. pl. conj. -ent 1,774,10 (oder imp.? Stuttg. Theol. et phil. fol. 218, 12. Jh.; zu -nt vgl. Braune, Ahd. Gr.14 § 308 Anm. 3); 3. sg. prt. -ta 2,607,4 (clm 6375, 9. Jh.). Glaser, Griffelgl. S. 301,290 (clm 6300, 8. Jh., h- unsicher); 3. pl. prt. -tun O 1,22,29 (F). 5,4,10 (V); 3. sg. conj. prt. -ti Gl 2,4,21. — ihlta: 3. sg. prt. S 97,54 (Georgsl.). Verschrieben, falsch gedeutet, verstümmelt: clint: 3. pl. Gl 1,594,24 (M); illemen: für 1. pl. 2,287,23 (M; vgl. - in Parallelhss.); ilemus: 1. pl. imp. (adh.) O 5,23,76 (F); ilet: 3. sg. (fälschlich für 3. pl.) Npw 102,5; giltart: part. prt.? Mayer, Glossen S. 36,12 (Gotha M II 98, 11. Jh.; -t unsicher); hierher vielleicht: .ilata: 3. sg. prt. Mayer, Glossen S. 74,20 = Glaser, Griffelgl. S. 134,40 (clm 6300, 8. Jh.; ein Buchstabe vor i- bleibt unklar, Glaser z. St. u. S. 301,290 erwägt z- (zilên) und h-, zur möglichen h-Prothese vgl. dort S. 411; mit -a- für ô zu îlôn?); vielleicht auch: enti uu: F 41,3 (als ilenti uuidar konjiz.; vgl. u. 1 b β); deda: WA 135,6 (nach Sanders, Leid. Will. S. 195 wohl verschr. aus ileda, vgl. aber Sanders, Ausg., Glossar S. 116 s. v. duon). illo Gl 2,750,22 u. Anm. 19 ist in Geheimschr. nach Thies, Sulp. Sev. S. 51. 150,170, nicht [y]lllq, sondern yllzq (ulizo) für flîzo zu lesen u. als Nachtrag zu flîzan zu stellen; vgl. aber lllq studio 751,43 derselben Hs. s. v. îla. 1) eilen, schnell laufen (zur Bed.entwicklung vgl. Kluge, Et. Wb.23, Pfeifer, Et. Wb. s. v. eilen): a) abs., oft im Part. Praes.: eilend(s) (vgl. îlento adv.): ili [mina, et] propera (Hss. z. T. prospera) [, ne mihi moram facias in eundo, 4. Reg. 4,24] Gl 1,451,18. Meineke, Basler Fragm. S. 105,21 (Hs. prospera). chuuamun illante (pastores) venerunt festinantes [Luc. 2,16] Gl 1,732,22, z. gl. St.: T 6,4, tho fuarun sie ilenti joh filu gahonti O 1,13,7. ilda [mentis inpos ... prosilit] ruit [-que supplex, Christum adesse, ut senserat, Prud., H. o. horae [Bd. 4, Sp. 1477] (IX), 54] Gl 2,553,54. ilit ruit [dentesque ... exacuit sus (in der Brunstzeit), Verg., G. III,255] 638,48. illanteru farti cursu rapido [tectum domus scandit, Sulp. Sev., Mart. 14 p. 124] 759,3. Zachę, ilanti nidarstig festinans descende T 114,1, ähnl. ebda. (festinans). thaz sie ... sus mit stabon giangin, mit gertun in henti harto ilenti O 3,14,94. iagilih tho ilti thuruh thio spatun ziti 5,4,11. ter dero sunnun ros fureloufende . aber ze iro iruuindet . neilet ter in dionestmannes uuis na? in modum famuli nonne relabitur Nc 765,29 [112,7]; hierher wohl auch: hrato nahit ilit adcelerat adpropiat festinat Gl 1,34,18. ilente festinantes 44,25. ili accelera [Pass. S. Viti, ungedr.] Beitr. 52,160; vielleicht auch: iili uiuaziu (nach Steinm. aus vivacius), was W. Grimm (Kl. Schr. 3,420) zu viva(t)z (adv. ‘vivement’) vai (Nebenform von va, vgl. dazu auch Raynouard 5,557 s. v. viatz) bessert (vgl. die vorangehenden Gll. canc va 11,47. sniumo citius 49) Gl 3,12,1. giltart festinata [... rapiditate praecipites fragososque cursus anhela sulphureus celeritate torquebat (einer der Himmelsströme), Mart. Capella, De nupt. I,14 p. 12] Mayer, Glossen S. 36,12; Beitr. (Halle) 85,39,22 s. u. AWB îlento; b) mit Angabe eines konkreten Zieles oder/und Ausgangspunktes, einer Verlaufsstrecke: α) durch Präp. verb.: fona + Dat., in + Akk., zi + Dat., lat. Präp. im lat. Text: sie iltun ... fon theru burg alle [vgl. exierunt de civitate, Joh. 4,30] O 2,14,93. diu plebs Israhelitica ileta uone Aegypto ad terram repromissionis W 50,6; — sar âne tuuala ilton Iouis herechnehta in misseliche halba des himelis per diversas caeli regiones approperant Nc 735,4 [67,19]; erweitert: ilta in thia burg in zen liutin, sageta thiz al in [vgl. abiit in civitatem, Joh. 4,28] O 2,14,86 (O-Glossare s. v. inîlen); — zi demo giheiza ilta [Barlaam ... pervenire] ad propositum tendit [Greg., Cura 3,12 p. 50] Gl 2,169,37. ilemes ... zi themo kastelle, thaz wir ... thaz gotes wort scowon [vgl. transeamus Bethlehem, Randgl. nach Luc. 2,15] O 1,13,3. ni deta si thes tho bita, zen jungoron si sar ilta [vgl. venit Maria ... nuncians discipulis, Randgl. nach Joh. 20,18] 5,7,65. ziu der iarring umbetribe alle zite . ilende ze iro ende rotet omnia saecla . properantia claudere . circulus anni Nc 797,3 [155,10]; spez.: niederfallen: joh sinan (d. i. si inan) sar irkanta; zi fuazon si sar ilta O 5,7,56; ferner: 1,17,78. 5,4,10. 5,4. NpNpw 41,2. W 62,5; — plebs Israhelitica ileta per desertum ad terram repromissionis W 135,6 (deda WA, vgl. Sanders, Ausg. u. ders., Leid. Will. S. 195; s. Formenteil); — Glossen (Gl 2,169,37 s. o.): ilenter [ad synodum ...] occurrens [pro se satisfaciat, Conc. Ant. XXCIV p. 126] Gl 2,111,32 (4 Hss. giîlen). ilta ruit (Glosse: festinat) [... ad sincera virum penetralia Nazareorum, Prud., Symm. I,548] 528,26. ilan [Moyses ... suos in mare praecipit constans intrepidis] tendere [gressibus, ders., H. ad inc. luc. (V) 64] 552,53. iltun [turbati atque perterriti ad templum] convolant [Ruf., Hist. eccl. XI,22 p. 1026,6] 606,46. ilta [quod ubi Martino conpertum est, solus ... ad praetorium bestiae ...] tendit [Sulp. Sev., Dial. 3,4 p. 202,5] 755,49; ohne Präp.: ilent [(die Bienen) mane] ruunt [portis; nusquam mora, Verg., G. IV,185] 643,51; β) durch Adv.: so iltun sie heim sar [vgl. cum redirent, Randgl. nach Luc. 2,43] O 1,22,8. theru muater was es filu not, bi thiu iltun siu sar widarort 29. so ih erist mista thin, sun, so ilt ih sar herasun 49. ih ilu thara in thrati 3,4,25. unde doh tie Mercurio ze dieneste gagene iltin . doh liufen sie samoso gemezenen stepfen quae licet in Maiugenae officium properare viderentur ratis tamen [Bd. 4, Sp. 1478] incessibus movebantur Nc 714,4 [38,20]. ilent hara venite Npgl 40,6 (oder Komp.? Npw chomet hera); hierher vielleicht: .. illenti uuidar .. F 41,3, falls die Konjektur in MSD2 S. 525 richtig ist, vgl. auch uuidarîlen; — Glosse: ilta [undique visendi studio Troiana iuventus ...] ruit [Verg., A. II,64] Gl 2,648,35; γ) mit Gen. des Weges (vgl. Behaghel, Synt. 1 § 417): thaz imbot sie (die Weisen) gihortun joh iro ferti iltun abierunt [vgl. Randgl. nach Matth. 2,9] O 1,17,53, ähnl. 27,13. ili io thes sinthes thes iro heiminges [vgl. vade in terram Israel, Matth. 2,20] 21,8. thes ganges sie iltun gahun 5,4,19; c) mit Angabe eines abstrakten Zieles oder Ausgangspunktes (ausgehend von der Vorstellung einer gewollten oder auch unbeabsichtigten Ortsveränderung, auch bildl. Gebrauch, z. T. ohne feste Abgrenzung gegen 3 ‘streben’): α) durch Präp. verb.: fona + Dat., in + Akk., ûzer + Dat., zi + Dat., lat. Präp. im lat. Text: ecclesia ... diu der uone spirituali Aegypto ... ilet ad terram uiuentium W 50,5; — uuio gnoto iz (sc. daz muot) tanne ilet . uzer demo liehte . in dia uinstri tendit ire in externas tenebras Nb 13,25 [15,4]; — (die Juden) ilent io in rihti zi Kristes bigihti O 5,6,38. flihemes thio ubili, ... ilemes gidroste zi himilriche irloste 23,76. fone diu ... ilent alle mennisken ... ze guote ad bonum pervenire nituntur Nb 234,2 [253,2]. spuotigo bringen gentes iro sela gote ... ilen ze imo alle gentes Np 67,32. aha rinnent in den mere . cupidi homines ilent ze dero bitteri dirro uuerlte [vgl. cupidi homines in amaritudinem huius saeculi prolabuntur, Aug., En.] 88,26. diu ecclesia de gentibus ... ilet ... ze imo mit den tugeden W 50,10; ferner: Nb 129,21 [141,2]; — sie ilent ad summum bonum Nb 135,24 [147,3]; ecclesia ... ilet ... de deserto infidelitatis W 135,5; — Glossen: illent fluent [ad eum (sc. montem domini) omnes gentes, Is. 2,2] Gl 1,594,22. ilet [quia (die Seele wie ein Schiff) ad ima relabitur, nisi ad summa] conetur [Greg., Cura 3,34 p. 94] 2,176,28. 196,7. illanti uuese [ne dum sufficere creduntur, nequaquam] tendatur [ad summa, ebda. 3,36 p. 97] 231,64. illet [si ad deum] tenditis [, curate ne ad eum soli veniatis, ders., Hom. I,6 p. 1456] 277,8; β) durch Adv. (auch relativ gebraucht): ilemes io hinana, wir fuarun leidor thanana fon paradises henti O 5,23,99. uuer ist ter dia dulcedinem bechenne . er neile dara gerno Nb 65,23 [74,14]. taz nemahti nieht smahe sin . dara alle mennisken zuo ilent. Sie ilent ad summum bonum (s. o.) quod intentio fere omnium mortalium laborat adipisci 135,24 [147,3] (vgl. thara Ahd. Wb. 2,302; oder zuoîlen?). gehellent . tes kuotes . tara sie ilent consentiunt in diligendo fine boni 137,18 [148,24]; ferner: NpNpw Cant. Deut. 8; — Glossen: ilit [ad virtutis statum ..., quo desiderium] innititur [, illuc gressus operis ... non sequuntur, Greg., Cura 1,11 p. 11] Gl 2,180,24. ilis [nec opus, nec ... erunt apud inferos, quo tu] properas [ders., Hom. I,13 p. 1485 = Eccles. 9,10] 286,16; γ) m. (Rel.-)Pron. im Gen.: daz in des kespuen mag tes sie ilent . tes ist mih uuunder effecisse quae speraverunt ... admiror Nb 32,9 [36,9] (oder zu 3?). 2) sich beeilen mit etw., nicht zögern etw. zu tun, sich eilends daranmachen etw. zu tun: α) mit Gen.: (Gott) gibot ... thaz er ... es (Isaak zu opfern) ilti sar in gahi O 2,9,36. thagtun sie ... then weg thar filu zioro, thes iltun sie ... mit iro wati 4,4,30. iltun sie tho [Bd. 4, Sp. 1479] harto sar sines thionostes (Bereitung des Passahmahls) thar 9,15; β) mit Inf. (meist eines Verbs der Bewegung), zur Angabe einer Handlung, die eilends getan wird bzw. die der Zweck, die Ursache des Eilens ist: illet [sicut offerre in lege iubemini decimas rerum, ita ei offerre] contendite [et decimas dierum, Greg., Hom. I,16 p. 1495] Gl 2,289,26. ilta [pignora cara ...] properabat [(Lot) ... subducere, Prud., Ham. 726] 526,52. illen [hic canit ... quid tantum Oceano] properent [se tinguere soles hiberni, Verg., A. I,745] 648,11. kehaltanti sih eocouuelihera citi fona suntu ... daz ist kedancha dera zungun ... ioh auh kirida des fleiskes abasnidan iille id est cogitationum linguae ... sed et desideria carnis amputare festinet (die beiden Verben mit der deutschen Gl. ausradiert, Steinm.) S 211,11. imo (seinem Bruder) ilt er sar gisagen thaz ... thaz er ni wurti heilo ... adeilo O 2,7,25. ilti (Martha) loufan, zi themo grabe wuafan 3,24,45. ih kahon mih zeirlosenne mines keheizes ... ih uuile iz (daz muot) ilen ze stete gesezzen Nb 304,23 [331,27]. die ilton sia halsen . unde chussen in amplexum eius osculumque deferuntur [vgl. cum impetu veniunt, Rem.] Nc 802,4 [162,11]. der tag unde die zite . iro ferlorni sint pi . unde ilent chomen iuxta est dies perditionis . et adesse festinant tempora NpNpw Cant. Deut 35. got Israhelis ... ile uuison allero diete intende ad visitandas omnes gentes Np 58,6. spuotigo bringen gentes iro sela gote ... Ethiopia ile iro hende bieten gote . ile sih imo irgeben offerant velociter ... Ethiopia festinet manus dare deo 67,32. odor virtutum ... lokket iro auditores daz sie per eos veluti per portas ilen intrare ad uitam W 128,4; — mit zi + Inf. im Dat.: got ... ile . uuarazuo? Mir zehelfenne domine ad adiuvandum me festina Np 69,2; γ) mit Nebensatz: iltun al bi gahin, thaz sie nan gisahin [vgl. exierunt ... de civitate et veniebant ad eum, Joh. 4,30] O 2,14,94. unz sin wort tho thes giwuag, tho iltun sar bi notin, thaz sie nan steinotin 3,22,34. 3) streben (nach): a) bestrebt sein etw. (eilig, eifrig) zu tun, sich bemühen (um), trachten, streben (nach): α) abs.: illan satis agere [vielleicht zu: scribebat aliis ... aliis vero quod bene, constanter, et] sollicite agerent [Vitae patr. p. 473b,15] Gl 2,727,41. 731,39 (vgl. Steinm., Anm.); 750,22 s. u. AWB flîzan, Nachträge; im Part. Praes. (vgl. ilento adv.): ilendi [poenitentia ..., cum] studiosius [petita fuerit (die Buße), Halitg., De vitiis 3,4, PL 105,677 D] Mayer, Griffelgl. S. 59,216 (zum Part. für ein lat. Adj./Adv. vgl. ebda. S. 144); β) ohne erkennbare Rektion, für lat. operam dare + Dat.: illo [postquam consenui ... voluptati] operam dabo [? Gen. 18,12] Gl 1,305,30. iltun [his factis pactionibus ... Iudaei ... agriculturae] operam dabant [2. Macc. 12,1] 704,13 (2 Hss. ilotin). hilta [verbo dei in Origenis schola] operam dederat [Potamiena, Ruf., Hist. eccl. VI,5 p. 533] 2,607,4; γ) mit Inf.: ilo auar dabo autem operam [et frequenter habere vos ..., ut, 2. Pet. 1,15] Gl 1,792,26. ni hilti [credo ... quod] non occurrerit [uxor (d. i. Eva) enarrare viro, Av., Poem. lib. 2,402] 2,4,21. ilit [mens ... propria luce relicta] tendit [in externas ire tenebras, Boeth., Cons. 1,2 p. 6,3] 66,51. 69,17, z. gl. St. ilid (darüber: laborat) Beitr. 73,234,9 (oder alle zu 2 β? vgl. Nb 13,25 [15,4] u. 1 c α). illan [nec minus etiam presbyteros, ultra suum modum] tendere [prohibemus, Decr. Gel. VI p. 240] Gl 2,134,11. hilint [hoc quod peccant ... excusare] mo- [Bd. 4, Sp. 1480] liuntur [Greg., Cura 3,11 p. 47] 243,42. mitivuesan ilta vuerneta [si ad alicuius ecclesiae dedicationem ... (populus) concurreret, festinaremus omnes simul inveniri, et] interesse [unusquisque] satageret (Hs. satagebat) [Greg., Hom. I,14 p. 1487] 287,17. ille [insinuare] contendat [ebda. I,17 p. 1500] 290,56. ile enitere (Glosse: stude) [illum secare ac plectere, Prud., P. Vinc. (V) 165] 428,7. ilis [dum me profusius] niteris [venerari prae ceteris, Sed., Dedic. p. 6,13] 614,29. ilta [ille (Laokoon) simul manibus] tendit [divellere nodos, Verg., A. II,220] 648,68. ilta [trans freta] contendit [rapido conprendere cursu arva Philipporum, Juv. 3,237] 4,338,27 (oder zu 2?). hilta [sed de ipsa exhortatione humili placare eos adhuc humilius] satagebat [Greg., Mor. in Job 5,11, PL 75,692 C] Glaser, Griffelgl. S. 301,290. hilata [sicut enim damna rerum] studuit [crebrius nuntiando percutere, ders., ebda. 3,10, PL 75,608 D] Mayer, Glossen S. 74,20 = Glaser, Griffelgl. S. 134,40. illames [quia tanto tunc erimus securi de eius praesentia, quanto nunc esse] satagimus [suspecti de culpa, ders., Hom. II,26, PL 76,1203 B] Mayer, Glossen S. 54,17. allero manno calih ... daz frono gapet alleru illungu ille calirnen omnis ... orationem dominicam ... studeat didicere S 51,44. si ilta sar uuole tuon, den iro scaz spenton 97,54 (oder zu 2). il io gotes willen allo ziti irfullen O 1,1,45, ähnl. 2,9,66. 5,15,8. thie wega rihtet alle ... mit werkon filu rehten so ilet sie geslihten 1,23,28. sin erbe iltin zocchon Epicurei cuius hereditatem cum deinde molirentur raptum ire Epicureum vulgus Nb 19,8 [21,2]. so uuen aber nieht nelustet tarinne (in der Heimat) zebuenne . der neilet iz ouh nieht keurehten pariter desierit etiam mereri 42,2 [47,14]. diz uuerltlicha geruste ... daz ilent siu zebrechen certent solvere Nb 125,17 [136,17]. tia saligheit ... ilent alle mennisken guunnen conantur adipisci 129,20 [141,1]. sumeliche ... ilent ... era guunnen daz sie antsazig sin iro geburen nituntur reverendi esse suis civibus 130,10 [141,18]. al daz tir lebet . taz ilet io halten sine gesundeda omne ... animal tueri salutem laborat 201,8 [217,16]. nio Cillenius ... den ... uuidellen bi iro (d. i. Venus) neilti geuunnen gignere ... optaret Nc 727,13 [57,1]. uuaz alle ... tageliches ilen getuon . daz skinet al uzer demo spiegule des pildonten gotes quid ... cottidianis ... voluntatibus agitarent pedeire i. perficere 745,9 [83,1]. des mezes ilton sie chomen in eben sole mox studium in solarem laborare circum 831,22 [200,3]. heretici ... die mit luginen ilent die menniscen besuichen NpNpw 5,7. vuê demo . der sie (Gottes Gebote) neilet pehuoten 18,12. ih ilta aber uuesen unsundig . fone diu lose mih ego autem in innocentia mea ingressus sum 25,11/12. der sundigo siehet den rehten . unde ilet in toden quaerit mortificare eum 36,32. vbe er ilta geuuunnen hus ... unde eigen 40,4. darana uoberon ih mih . an dien zuein ilo ih . unirlegen sin 118 C,24. die mih ilent pesuichen ... unde mih ilent uuenden . daz ih ufnestige de uitiis ad uirtutem 119,2. ferlorne arbeite sint dero die iz (das Haus) ilton zimberon in vanum laboraverunt aedificantes eam 126,1, ähnl. Np 54,10. vuanda ih die (lex Christi) ilta uueren . be diu beit ih kenadon Np 129,4, (mit zi + Inf. im Dat.:) ih ilta dia zirfullenna Npw ebda. fideles ... die diabolus unde sine lide ilent irren NpNpw Cant. Moysi 16. menniscen ilent sie triegen . betrogen uuerdent sie [vgl. fraudem volunt facere, Aug., En.] Np 72,18. uuanda diu persecutio guot ist . mit dero man ilet den man bezzeron 100,5. dara ingagene ilton sie mih morti tradere 108,5; — ferner: O 3,26,61. Nb 100,6. 174,16 [110,25. 186,29]. NpNpw 5,9. 9, Diaps. 9 (= Npw 9,33). 25,6. 102,5. 104,25. 114,4 (= Npw 5). 139,6. 149,1. Np 27,4 (Npw ilont). 63,4. [Bd. 4, Sp. 1481] 90,3; — gehört sih (in ungewöhnlicher Wortstellung) zum folgenden Inf. (? s. auch oben NpNpw 119,2 u. a.) oder sih îlen (?): taz mir chlagelih tunche . daz sih ilent ubele uertuon an dien chustigen ut querar impios moliri scelerata contra virtutem Nb 32,6 [36,6]. die ęcclesię . in dien sih ilent kuote fone ubelen scheiden in iro muote . also in torculari uuerdent kescheiden uuin unde trester [vgl. agitur ... ut ... separentur boni a malis, quamvis simul in ecclesiis ... conversentur, Aug., En.] NpNpw 8,1. die minen liut frezzent also brot . die sih ilent kesaton iro ferlornissedo [vgl. isti festinant Christianorum deceptione satiari, Cass.] 13,4; δ) m. Nebensatz: ili thu zi note, theiz scono thoh gilute O 1,1,37; bi thiu ilemes, io gigahon (oder Inf.?) zi then druhtines ginadon 2,3,63, ähnl. (auch neben gigâhen, -ôn) 1,1,32, vgl. auch 2; — Glossen: hilent operam detis [, ut ... vestrum negotium agatis, 1. Thess. 4,11] Gl 1,774,10. ilit ł flizit satagit [ut mirabilis cunctis innotescat, Greg., Cura 4 p. 100] 2,208,54; hilet [qui ... oculos claudit ... citius corruit, quia quo pedem operis ponere debeat, per palpebram consilii non] attendit [ebda. 3,15 p. 56] 233,38; ε) m. Präp. verb. (vgl. auch u. 1 c): gilit [merces ... quae in praesenti accipitur ... ut ad sequentem mercedem (sc. quae nos in resurrectione remunerat) robustius] tendatur [Greg., Hom. I,17 p. 1499] Gl 2,290,38. ilent [poma ... ad sidera raptim vi propria] nituntur [opisque haut indiga nostrae, Verg., G. II,428] 635,37; hierher vielleicht auch (Passiv als Vok.-Übers. oder trans. ‘antreiben’ verstanden?): kilet uuirdet [cum mens ad praecepta caritatis] tenditur [Greg., Cura 2,3 p. 16] 200,3; b) spez. (intensiviert): heftig, glühend nach etw. streben, gieren; heftig vorgehen (gegen): stritan illan [ut postea discerent filii eorum] certare [cum hostibus, Jud. 3,2] Gl 1,276,10 (vgl. auch îla pugna). ilit [contra deum] fervet [animo suo, Prov. 19,3] 535,59 (1 Hs. heizên). illent [ad has ... cum desunt ... cogitationis turbidae aestibus] anhelant [Greg., Cura 2,7 p. 24] 2,183,12. illen [sic itaque pastores erga interiora studia subditorum suorum] ferveant [ebda. p. 26] 40. ilta [quia idem vir funditus terrena despiciens, toto annisu mentis ad sola caelestia] flagrabat [ders., Dial. 1,5 p. 173] 251,23. dara illimes [nos ab amore aeternitatis tepidi, nullo desiderio] ardemus [ders., Hom. I,14 p. 1487] 287,23 (oder Komp.?). illenten [quia adhuc ... de Saulo loquimur crudelitatem necis] anhelante (Hs. anhelantem) [ebda. II,34 p. 1611] 303,48 (1 Hs. fnehentan). ilton [conclamant omnes mortique addicere] certant [Juv. 4,565] 4,338,52; hierher vielleicht (als interpretierende Übersetzung): anaplies (nur dies in Geheimschr.) ilta inspiravit [zu: a primis ... annis divinam ... servitutem sacra ... pueri] spiravit [infantia, Sulp. Sev., Mart. 2 p. 112,2] 2,747,27. 4) trans. zu trans. gebrauchtem lat. Verb: beschleunigen, oder Vok.-Übers. (?): ili du zit [deus omnium ...] festina tempus [et memento finis, Eccli. 36,10] Gl 1,812,3. 5) refl., m. Gen.: sich beeilen: sie iltun iro thuruh not, so er in selbo tho gibot, thia fart sie al so gisitotun O 5,16,9. stant uf ... ile din unte kum uure W 38,6. 6) Glossenwort: ilentem adnitentem Gl 1,4,20. ilit innititur [ohne Kontext] 2,136,72. hili studeat 4,222,24. hilu sazago (l. satago, vgl. Steinm.) 327,19. Abl. ilento; îlunga; vgl. AWB îla. [Bd. 4, Sp. 1482]
ana-îlen sw. v. — Graff I,231. ana-ilit: 3. sg. Gl 2,311,3 (Rb); -hilton: 3. pl. prt. 1,493,31 (Rb; h aus n korr.? Steinm.). trachten (nach), lechzen (nach): anahilton [quando cunctis Iudaeis interfectio parabatur, et hostes eorum] inhiabant [sanguini, Esth. 9,1] Gl 1,493,31. ana lehanum anailit [mercenarius ... lucra animarum non quaerit: terrenis] commodis inhiat [Greg., Hom. I,14 p. 1485] 2,311,3.
furi-îlen sw. v., nhd. DWB voreilen; mnd. vürîlen, mnl. voreilen. — Graff I,231. fure-îl-: 2. sg. -est NpNpw 103,3 (Npw -il-); 3. sg. -et Nc 799,13 [158,17]; part. prt. -et 719,26 [46,12]. überholen, m. Akk.: doh keskihet . taz er (Mercurius) ... eruuindendo sih aber laze fureilet uuerden (von der Sonne) praecedi a sole Nc 719,26 [46,12]. der alles einer fliegendo . fureilet tia sunnun qui solus praetervolans [vgl. velocissime excurrit astra mundi (i. solem) praevolans, Rem.] 799,13 [158,17]; übertr.: etw. übertreffen: du der fureilest die snelli dero uuindo qui ambulas super pennas ventorum NpNpw 103,3. Vgl. auch furigiîlen.
furi-gi-îlen sw. v. — Graff I,231. fure-ge-île: 3. sg. conj. Nc 719,25 [46,11]. vorauseilen: doh keskihet . taz er (Mercurius) iro (der Sonne) sih ebenondo so furegeile . daz er eruuindendo sih aber laze fureilet uuerden ita ... antevenit.
gi-îlen sw. v., mhd. geîlen. — Graff I,230 f. k-ill-: 3. pl. -ent Gl 2,114,26 (M, clm 6242, 9. Jh.); g-: dass. -ent 25 (M, 4 Hss.); part. prs. nom. sg. m. -enter 111,31 (M, 4 Hss.; -). k-il-: 3. pl. -ent Gl 2,114,26 (M, clm 3860a, Gll. 10. Jh.); 1. sg. conj. -e 1,772,31; 2. sg. conj. -est 2,676,41; gi-: 3. sg. -it O 5,16,33 (FP); 1. sg. conj. -e 4,1,26; 2. pl. conj. -et 7,85; 3. pl. conj. -en 3,6,45 (FV); inf. -en 5,4,59; 3. sg. prt. -ta 3,24,11. 40. 4,33,28; 1. sg. conj. prt. -ti 2,7,30 (FV); 3. sg. conj. prt. -ti 5,4,27 (FP, korr. aus gilti V); 3. pl. conj. prt. -tin 1,22,2 (FV). 5,16,7; ge-: 3. sg. -et Nb 73,28 [82,19] (-îl-); g-: 3. pl. conj. -en O 3,6,45 (P); 1. sg. conj. prt. -ti 2,7,30 (P); 3. sg. conj. prt. 5,4,27 (korr. zu giilti V); 3. pl. conj. prt. -tin 1,22,2 (P). gi-hilit: 3. sg. OV 5,16,33. Verstümmelt: ..lent: 3. pl. Gl 2,114,25 (M, Wien 361, 12. Jh.; vgl. Gl 5,100,37). gehilt Gl 2,39,11 gehört wohl nicht hierher; zu helfan? 1) eilen, schnell laufen, sich eilends wohin begeben: a) mit Angabe eines konkreten Zieles: α) durch Präp. verb.: zi + Dat. bzw. lat. Präp. im lat. Text: Ziel ist ein Geschehen: so er tho ward altero, zuiro sehs jaro: sie (Maria u. Joseph) flizzun, thaz sie giiltin zen hohen gizitin (Passah) O 1,22,2; ferner: 5,16,7; Glosse: gillenter [si quis a proprio episcopo communione privatus est, non ante suscipiatur ab aliis, quam ... ad synodum ...] occurrens [pro se satisfaciat, Conc. Ant. XXCIV p. 126] Gl 2,111,31 (1 Hs. îlen); — Ziel ist eine Person: ufirstuant si snello, ... ni deta si thes tho bita, si sliumo zi imo giilta [vgl. illa, ut audivit, surgit cito et venit ad eum, Joh. 11,29] O 3,24,40; ferner: 11. 5,4,59 (cito euntes); β) durch Adv. (ein folgender thaz-Satz gibt den Zweck an): mit speru er tharzua giilta, indeta mo thia sita [Bd. 4, Sp. 1483] O 4,33,28. quam engil ein in gahi ... ni thaz er thara giilti, thaz er then weg (zum Grabe Christi) girumti 5,4,27; erweitert durch zi + Dat.: ni moht ih mih inthaben sar, nih hera giilti zi thir, thaz thu thara giangis mit mir 2,7,30; b) mit Angabe eines abstrakten Zieles, Übertragung der Bewegungsvorstellung: durch zi + Dat. bzw. lat. Präp. im lat. Text: nub ih es (den Bericht von Jesu Taten) thoh biginne, es etheswaz gizelle, joh ouh thanne giile zi thes kruzonnes heile O 4,1,26; Glossen: kile [si quo modo] occurram [ad resurrectionem, quae est ex mortuis, Phil. 3,11] Gl 1,772,31. gillent [pervenit ad nos, quod quidam, praeter ecclesiastica statuta facientes,] convolarunt [ad potestates, Conc. Chalc. XII p. 135] 2,114,25. 2) (eilig) nach etw. streben, trachten, sich beeilen etw. zu tun: mit Gen. thes + Objektsatz: sit io wakar ... thaz ir thes io giilet, thia zala bimidet O 4,7,85. ther avur, thes ni giilet, mit doufu sih ni wihit ... so ist er ju firdamnot 5,16,33; ferner: 3,6,45. 3) sich eifrig bemühen, streben (nach etw.): mit thaz-Satz: ube der man geilet . taz er lieb ist Nb 73,28 [82,19]; — spez.: wetteifern: kilest [rusticus es ... nec munera curat Alexis, nec, si muneribus] certes [, concedat Iollas, Verg., E. II,57] Gl 2,676,41.
ingegin(i)-îlen sw. v. ilta ... ingegini: 3. sg. prt. O 3,24,6 (ingegini im Reim, vgl. auch Kelle 2,415). entgegeneilen: Martha ... so siu thia kunft gihorta, firliaz si sar thia menigi joh ilta Kriste ingegini [vgl. Martha ... ut audivit, quia Jesus venit, occurrit illi, Joh. 11,20].
[over-îlen afläm. (? s. u.) sw. v., mnd. ver-, ōverîlen; mhd. Lexer überîlen, nhd. DWB übereilen (in anderer Bed.). — Graff IV,839. houer-hilinđ: part. prs. dat. sg. Gl 2,595,42 = Wa 88,12 (Paris Lat. 18554, 11. Jh.(?); Klein, Stud. S. 145 vermutet wegen des fehlenden -j- (gegenüber as. -ian, vgl. auch ebda. S. 16 f. 282 f.) in dieser Gl. einen fläm. Zusatz zwischen den as. Gll. der Hs., h- unter roman. Einfluß; -đ = -demo oder -don, -den, vgl. Franck, Mnl. Gr. § 202). voraneilen, heftig wehen (vom Sturm): houerhilinđ [memorabile ... omnipotentis opus, liquidas inter freta ripas fluctibus incisis et] subsistente [procella crescere suspensosque globos potuisse teneri, Prud., Psych. 661].]
uuidar-îlen sw. v.; as. witharîlian (s. u.). — Graff I,231. uuidar-illente: part. prs. Gl 4,293,61 (vu-). — uuidar-ilendi: part. prs. Gl 1,708,20. uuithar-iliandi: part. prs. Gl 1,708,20/21 = Wa 46,16/17 (Lindau unsign., 10. Jh.). zurückeilen, -kehren, übertr.: (beim Lesen) uuidarilendi recurrens [ad principia, in quibus canonum est distincta congeries, Praef. (Hier.) in evangelistas ad Dam. p. XXIII] Gl 1,708,20 = Wa 46,16/17. vuidarillente recurrens [Sed. Scot., Explan., PL 103,343 D = Praef. (Hier.) in evangelistas ad Dam.; vgl. Steinm. Gl 1,719, Anm. 5] 4,293,61.
zuo-îlen sw. v.; mnl. toeilen. — Graff I,231. zuo-ill-: 3. sg. conj. -e Gl 2,132,47 (M, 5 Hss.); inf. -en 123,51 (M); -an 50 (M, 3 Hss.); part. prs. gen. sg. m. -antes 442,59 (2 Hss.). zo-ilit: 3. sg. Gl 1,35,16 (R); zuo-il-: 3. pl. -ent Nb 208,1 [224,11] (-î-); 3. sg. conj. -e Gl 1,550,47 (M); part. prs. dat. pl. -anten 2,30,28. Tiefenbach, Aratorgl. S. 23,30; [Bd. 4, Sp. 1484] -anden Gl 2,773,17; -enden 553,59; 3. pl. conj. prt. -tin 1,817,8 (M, 3 Hss.); -ten 9 (M); -hilinta: part. prs. acc. pl. m. 4,337,28 (mus. Brit. Add. 19723, 10. Jh.). Verschrieben: ziulan: inf. Gl 2,123,51 (M, 11. Jh.); hierher wohl auch: z:ilter: 3. sg. Gl 2,488,50 (Rasur von -e? Steinm., s. u.; Sg 134, 11. Jh.). 1) herbeieilen, eilig auf etw./jmdn. zustürzen: a) abs., Part. Praes.: zoilit adcelerat Gl 1,35,16. ziohantes zuoillantes [hic amator (der Henker) ... placet, ibo] irruentis [gressibus obviam, Prud., P. Agn. (XIV) 75] 2,442,59. zuoilt er [mentis inpos ... prosilit] ruit [-que supplex, Christum adesse, ut senserat, ders., H. o. horae (IX) 54] 488,50 (vgl. ilda Gl 2,553,54 z. gl. St.). zi zuoilenden [illa prompta] ad inruentes [, ad revertentes tenax ... porta (der Hölle) reddit mortuos, ebda. 73] 553,59; b) mit Angabe des Zieles oder Ausgangspunktes, mit Präp. verb./Adv. (im lat. Text): zuoiltin [cum turbae] irruerent (3 Hss. -erint) [in eum, ut audirent verbum dei, Luc. 5,1] Gl 1,817,8. zuoilanten properantibus [undique turbis, Ar. II,220] 2,30,28. 773,17. Tiefenbach, Aratorgl. S. 23,30; c) mit Angabe eines abstr. Zieles, ausgehend von der Vorstellung einer räumlichen Bewegung: so alliu ding ... farent irre . samoso houbetolosiu . alde ube siu alliu ioner zuoilent . taz ist note allero dingo bezesta sine rectore fluitabunt . aut si quid est . ad quod universa festinent Nb 208,1 [224,11] (vgl. îlen 1 c); Nb 135,24 [147,3] s. u. AWB îlen u. thara; d) spez.: (unbeabsichtigt) in etw. stürzen: zuohilinta [multos homines, mentis languore] ruentes [, devinctosque animam furibunda daemonis arte, Juv. 2,4] Gl 4,337,28; e) spez.: zu Ende gehen (? von einer Zeiteinheit): (in freier Übers.) zuoile [donec] aspiret (Hs. adspiret) [dies, et inclinentur umbrae vadam ad montem myrrhae, Cant. 4,6] Gl 1,550,47 (zum Lemma vgl. Thes. II,840,51 ff.; oder wie W 59,3 zu verstehen, oder Vok.-Übers.? vgl. unter 2). 2) nach etw. (hin-)streben, etw. zu erlangen suchen: zuoillan [didicimus ... licenter ... ad praefatas dignitates ...] aspirare [Decr. Sir. VIII p. 192] Gl 2,123,50. zuoille [cavendum ... est, ne ad sacratos gradus ... quisquam, qui uxorem non virginem duxit,] aspiret [Decr. Hil. Praef. p. 250] 132,47.
îlentlîhho adv. — Graff I,230. illant-lihho: S 280,19 (B). schnell, unverzüglich: .. illantlihho .. vvalme .. reddat responsum festinanter cum fervore caritatis.
îlento, îlônto adv., mhd. Lexer îlende, nhd. eilend(s); mnd. îlende(s). — Graff I,227 s. v. îlan. illanto: Gl 1,289,24 (Jb-Rd, in Jb -o mit Rasur aus -er korr.). — ilento: Glaser, Griffelgl. S. 124,26 (clm 6300, 8. Jh.). OF 4,12,53; îlendo: Nb 289,3 [312,18]. Np 65,6; ilinto: Gl 2,529,48 (oder sw. flekt. part. prs. nom. sg. m.?); ylente: Gl 1,546,9 (M, clm 22201, 12. Jh.). Endung unsicher: ilando: Beitr. (Halle) 85,39,22 (Wallerst. I. 2. (Lat.) 4° 2, 8. Jh.; z. Endungsvokal -o oder -i vgl. Beitr. 85,41 u. Festschr. Bergmann S. 11,15). ilonto: O 4,12,53 (P, das erste o rad., V). 1) eilends, unverzüglich: illanto [tollite patrem vestrum, et properate] quantocius [venientes, Gen. 45,19] Gl 1,289,24. ylente [quodcumque facere potest [Bd. 4, Sp. 1485] manus tua,] instanter [operare, Eccles. 9,10] 546,9 (7 Hss. agaleizo). ilinto ruens [Venetos turmis protriverat agros, Prud., Symm. II,770] 2,529,48. ilento [in sterquilinio ponebat corpus ut etiam ex loci fetore caperet, quod] festine (Hs. ę) [corpus ad fetorem rediret, Greg., Mor. in Job 3,7 p. 603 C] Glaser, Griffelgl. S. 124,26. er fuar ilonto zi furisten thero liuto O 4,12,53 (Adv. wohl aus Reimgründen statt sonst verwendeter adjekt. Form, vgl. dazu Kelle 2,375, Nemitz § 66); hierher vielleicht (vgl. Formenteil) in freier Übers. (vgl. îlen 1 a): ilando [qui proiecto vestimento suo] exiliens [, venit ad eum, Marc. 10,50] Beitr. (Halle) 85,39,22. 2) sich bemühend, eifrig strebend (vgl. Behaghel, Synt. 2 § 766): so ... becherent sie sih ze guoti enen ilendo ungelih sin . die sie hazent dum se eis dissimiles student esse quos oderant Nb 289,3 [312,18]. vuir genesen ... ilendo mit diemuoti ad immortalitatem Np 65,6. Abl. îlentlîhho. |