Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
fers bis ferterron (Bd. 3, Sp. 756 bis 759)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis fers st. m. n., mhd. nhd. Lexer vers; mnd. vers, versch, mnl. vers; afries. fers; ae. fers; an. vers; aus lat. versus. — Graff III, 696 f.
Sichere Maskulina sind für das Glossar Rb und Notker belegt, sichere Neutra für Otfrid und Williram.
fers: nom. sg. O 1,1,48 (FV). 12,26. Np 143,10; dat. sg. -]e Gl 1,718,6. O 2,4,63; -]i Gl 2,457,15 (2 Hss., 11. Jh.); dat. pl. -]en Nb 221,7. 322,26/27 [238,4. 352,12/13]. — uers: nom. sg. Gl 3,395,3 (Hildeg.). S 219,4 (B). OP 1,1,48. Np 58,15. W 49,1. 2. 4; dat. sg. -]e S 219,18 (B); acc. sg. -] Gl 2,513,41. Nc 713,9 [37,20]; nom. pl. -]a Gl 1,447,17 (Rb). Nb 63,6 [71,21]; gen. pl. -]e Npw 17,26; dat. pl. -]en Nb 13,17. 43,10 [14,24. 48,25]. Nc 734,22 [67,7]; acc. pl. -]a 691,6 [6,5]; vers: acc. sg. Gl 2,513,41; acc. pl. O 1,1,44.
1) Reihe, (schnurartige) Linie: sibunfalte uersa [utrumque capitellum columnarum fusile erat:] septena versuum [retiacula in capitello uno, et septem retiacula in capitello altero, 3. Reg. 7,17] Gl 1,447,17 (geht man angesichts der gramm. Übereinstimmung von sibunfalte u. uersa von Kontextübers. aus, so muß die Wahl von uersa von versuum retiacula ausgegangen sein. Es besteht aber gerade für dieses Glossar auch die Möglichkeit der Vok.-Übers. In diesem Falle wäre die gramm. Form von uersa dem sibunfalte angeglichen worden; inhaltlich würde die Glosse dann unter 2 gehören, aber ohne die Möglichkeit weitergehender Bestimmung (als c Glossenwort).
2) Vers:
a) als Verszeile: wil thu thes wola drahton, thu metar (Metrum) wolles ahton, in thina zungun wirken duam, joh sconiu vers wolles duan O 1,1,44. fone dero temparatun ... sprah Uirtus tisen chriechisken uers . tes plinden Meonii Virtus ... caeci poetae Graium versum ... commemorat Nc 713,9 [37,20]. tie ouh Ennius in zuein uersen sus pegrifen habet quosque disticum complectitur Ennianum [vgl. disticon i. carmen duorum versuum, Rem.] 734,22 [67,7]; — im Plur. auch umschreibend für Lied, Gedicht, Sang, Hymnus als Reihung von Versen: anasehende min analutte . traglichez fone vuuofte . unde fone truregi nidergehangtez . chlageta si sih mit tisen uersen . mines unmuotes his versibus conquesta est . de perturbatione nostrae mentis Nb 13,17 [14,21]. an dien zornlichen uersen . pate du ze lezest . taz frido in erdo . samo so in himile in extremo saevientis musae ... posuisti vota . uti pax quae caelum . terrae quoque regeret 43,10 [48,25]. taz man ... kemeine achuste luzzet . also dise uerse tuont 63,6 [71,21]. (Gott) den uuir flehoton fore . s. mit tien fersen. O qui perpetua mundum ratione gubernas [vgl. in illa oratione, X] 221,7 [238,4]. also du mittundes sunge an dien fersen [vgl. superioris libri in carmine, Rem.] 322,26/27 [352,12/13]. toh ih ticchost ... dise uersa sang fone Himeneo cum crebrius cano istos Hymenaei versiculos Nc 691,6 [6,5];
b) als Abschnitt eines dichterischen Werkes: Hymnenvers (auch kurzer hymnischer Gesang), Psalmenvers, Liedvers, Bibelstelle: in herzen [Bd. 3, Sp. 757] hugi thu inne, was thaz fers singe (d. i. der hymnische Schlußvers der Engel bei der Verkündigung von Christi Geburt, vgl. Luc. 2,14) O 1,12,26; als kurzer Gebetsspruch, kurzes Schlußgebet: .. dem kichvetanem kachvetanemv uerse uuihe .. quibus (sc. sex psalmis) dictis dicto verso benedicat (Hs. -it) abbas S 219,18; als Hymnenvers, kurzer hymnischer Gesang: ferse gesungenemo [post cenam] versu dicto [zu: et hymno dicto, exierunt in Montem oliveti, Matth. 26,30] Gl 1,718,6. .. obano kascriban az erist uers .. hiemis tempore suprascriptum inprimis versumDeus in adiutorium meum intende!“ S 219,4; als Psalmenvers: diser uers triffet ad passionem . der imo gelih ist fore . der triffet ad finem seculi Np 58,15. der fers chit . also er fore chad 143,10 (diu reda) netrifet auer ce dere antfristunge desere uerse Npw 17,26, hierher sicher auch uers braiz versus Gl 3,395,3 (Hildeg.; Umgebung: antiphona, responsorium, cantpsal (d. i. cantus psalmi), capitulum); als Bibelstelle: vers [(deus)] versum [-que vetustis obscurum (sc. Is. 7,14) saeclis praesenti illuminat ore, Prud., Apoth. 606] Gl 2,513,41. iz meinit hiar then gotes drut (in themo ferse (vgl. Matth. 4,6, Luc. 4,10 f.) ist iz lut), then engila iogilicho haltent blidlicho O 2,4,63. daz selba uers stet ouh da uore (sc. Cant. 3,5 = vorher Cant. 2,7) W 49,1. daz eina ist abo hie ze merchene, daz daz erera uers horet ad primitiuam Ecclesiam de Iudeis collectam, unte abo diz uers horet ad Ecclesiam de gentibus congregatam 2. 4.
3) poetisches Werk, Gedicht: ni laz thir zit thes ingan: theist sconi fers sar gidan O 1,1,48 (vgl. v. Polenz, Festschr. für Ludwig Wolff S. 128 ff.).
4) Redeweise, Diktion: abfällig: giuuuntanêr (-az) fers geschraubte Rederei: givvuntinemo fersi [(consule) quos texit Aristoteles] torta vertigine [nervos, Prud., Apoth. 202; Glossen: tortuosa circumlocutione (zu torta vertigine), ludes, inenodabiles dictiones, syllogismos (zu nervos), versione (zu vertigine)] Gl 2,457,15.
 
Artikelverweis 
fes Gl 4,359,29 s. AWB phersih.
 
Artikelverweis 
fers(a)na st. sw. f., mhd. versen, Lexer versene, verse st. sw. f., nhd. ferse; mnd. vērse, vērsen(e), mnl. versene; got. faírzna; vgl. ae. fiersn. — Graff III, 699 f.
Stark flektiert: fersn-: acc. sg. -a Gl 1,740,2. Pw 55,7; nom. pl. -a Gl 3,9,33 (C); uersn-: gen. sg. -e 4,275,3 (M); nom. pl. -a 1,298,51 (Paris Lat. 2685, 9. Jh.). — fersan-: dat. sg. -o Gl 1,397,9 (M, 2 Hss.); nom. pl.? -a 3,435,52 (Sg 299, 9./10. Jh.; s. u. Bedeutungsteil); versano: dat. sg. 1,397,8 (M). — fersinno: gen. sg. Gl 2,548,68; versin-: dass. -a 1,517,8 (M, 4 Hss., davon 3 u-); -na 10 (M); -] ebda. (M). 5,7,29 (M, vs-); dat. sg. -a 1,397,10 (M, u-); -] 11 (M). — fersene: gen. sg. Npw 48,6; uersen-: nom. sg. -] Gl 3,331,11 (SH g, -o rad., Steinm.); dat. sg.? -o 10 (SH g, 2 Hss., 1 Hs. -o rad., Steinm.); -e 413,36 (Hd.).
Schwach flektiert: fersnun: acc. sg. T 156,5. — fersenun: gen. sg. Np 48,6. 55,7.
Nicht eindeutig bestimmbar, alle Belege ohne Kasusangabe nom. sg.: fersn-: -a Gl 3,19,27. 227,41. (SH a 2). Beitr. (Halle) 86,393,33 (Wolf. Wiss. 50, 9. Jh.); -e Gl 3,722,30; -] 227,41 (SH a 2); versn-: -a 74,49 (SH A, u-). 178,60 (SH B). 392,66 (Hildeg.); -e 268,30 (SH b); dat. pl. -un 2,593,68; vers: 3,74,49 (SH A). — fersan-: -a Gl 3,435,30; dat. pl. -om 2,311,35 (Rb); uersana: 370,68 (2 Hss., darunter clm 18 375, nach Bischoff S. 160 f. 9. Jh.). 3,363,41 (Jd). 438,46. — fersina: Gl 3,227,40 (SH a 2, 2 Hss.). 252,31 (SH a 2). 268,30 (SH b). 296,31 (SH d); versin-: -a 2,369,14. 3,74,47 (SH A, 4 Hss., davon 2 u-). 348,8 (SH h, u-). 436,62 (u-). 694,31; -e 662,12 (u-, davor u rad., Steinm.). fersenna: Gl 3,313,46 (SH e); uersen-: -a ebda. (SH e); -e 74,48 (SH A); -] 252,31 (SH a 2, us-, -e rad.). 4,182,54 (v-). — ferse: Gl 3,227,41 (SH a 2); uerse: [Bd. 3, Sp. 758] 439,57 (Wien 804, 12. Jh.; z. n-Abfall vgl. Paul, Mhd. Gr. § 126 Anm. 2); vers: 354,24 (Wien 901, 13. Jh.).
Ferse: mino uersna [dilatabis gressus meos subtus me: et non deficient] tali mei [2. Reg. 22,37] Gl 1,298,51. mit versano spurntost [quare] calce abiecistis (4 Hss. abiecisti, 1 Hs. abicitis) [victimam meam, 1. Reg. 2,29] 397,8. versina ł sola [cur timebo in die mala? iniquitas] calcanei mei [circumdabit me, Ps. 48,6] 517,8 (2 Hss. entes mines; nach Sleumer bedeutet calcaneus hier Fersentreter, Widersacher, Verräter’, diese Bed. ist jedoch für die ahd. Glossierung kaum anzunehmen). uersne uł sala calcanei (Hs. verschr. calcanti) [ebda.] 4,275,3. versin calcanei [ebda.] 5,7,29. fersna [qui manducat meum panem, levabit contra me] calcaneum suum (i. finem) [Joh. 13,18] 1,740,2. uuinperi fersanom [sic] uva calcibus [tunditur, et in vini saporem liquatur, Greg., Hom. I, 15 p. 1490] 2,311,35. versina calx [Prisc., Inst. II, 118,9] 369,14. uersana calx [ebda. 164,6] 370,68. fersinno [cum iam progrediens (Israel) calcaret littora sicco ulteriora pede stridensque per extima] calcis [mons rueret pendentis aquae, Prud., Psych. 653] 548,68. versnun [illa (Virtus) reluctanti (Avaritiae) genibusque et] calcibus [instans perfodit et costas, ebda. 596] 593,68. fersna calcanea 3,9,33. calcaneum, -eus 19,27. 435,30. 436,62. 438,46. 439,57. 662,12. 694,31. calx 74,47 (1 Hs. calx ł calcaneus). 227,40. 363,41 (Hs. cals; darauf calcaneus idem, Steinm.). 4,182,54. calx vel calcaneum, -eus 3,178,60. 268,30. 296,31. 313,46. 348,8. 354,24. 722,30. fersina planta 252,31. uerseno cale (l. calce?) ł calcaneus posterior pars pedis 331,10. versna vrzoia calcaneus 392,66. versene calce 413,36. fersana calcanti (wohl verschr. für calcanei) 435,52. fersna talus [Prisc., Inst. II, 110,6] Beitr. (Halle) 86,393,33. ther mit mir izzit brot ther hefit uuidar mir sina fersnun qui manducat mecum panem levabit contra me calcaneum suum T 156,5. sia fersna min beuuarun sulun ipsi calcaneum meum observabunt Pw 55,7, z. gl. St. die huotent minero fersenun . sie farent ube ih sliphe Np 55,7; bildl. für das Lebensende: vmbegrifet mih danne daz unreht minero fersenun . daz chit mines endes ...? iniquitas calcanei mei circumdabit me? NpNpw 48,6.
 
Artikelverweis 
fersâri st. m.
uersari: nom. sg. Gl 4,155,54 (Sal. c).
Versemacher, Poet: uersari ł scophare poeta.
 
Artikelverweis 
ferscang s. AWB frisking.
 
Artikelverweis 
versentrit mhd. st. m.
vssen-trit: nom. sg. Gl 4,182,55 (Wien 1325, 14. Jh.).
Fersen-, Fußtritt: calcaneus (vgl. Mlat. Wb. 2,56 s. v. calcaneum u. Diefb., Gl. 89 a s. v. calcaneus).
 
Artikelverweis 
fersiclîn st. n. — Graff III, 697.
uersicc- (Pa), uersic-(K Ra)-lin: nom. pl. Gl 1,128, 38.
Verschen: versiculi.
 
Artikelverweis 
fersmahhâri st. m., nhd. vers(e)macher; mnd. verschmāker, mnl. versemaker. — Graff II, 649.
fers-machere: nom. sg. Gl 3,189,4 (SH B). — uers-machar-: nom. sg. -i Gl 3,146,11 (SH A, 2 Hss., 1 Hs. r oben zwischen e u. s hineinkorr.); -] 39 (SH A); -machere: dass. 189,4 (SH B); uerse-mekere: dass. 378,73 (Jd). Ob bei uerse- gegenüber uers- der Unterschied zwischen pluralischem gegenüber singularischem Bestimmungswort vorliegt oder ob dabei der alte Unterschied zwischen fers Mask. u. fers Neutr. weiterwirkt, ist nicht zu entscheiden.
Versemacher, Poet: uersmachari poeta Gl 3, 146,11 (3 Hss., 2 Parallelhss. buohmahhâri). 189,4. 378,73 („darauf uersificator idem“, Steinm.).
 
Artikelverweis 
fersna s. AWB fers(a)na. [Bd. 3, Sp. 759]
 
Artikelverweis 
gi-ferta sw. f.; vgl. mhd. geverte. — Graff III, 585 s. v. gafarto.
ge-ferton: gen. pl. Nc 813,25 [176,26]; -uertun: acc. pl. Nb 7,14 [7,14].
Begleiterin, Gefährtin:
a) als Weggefährtin: tise geuertun nemahta nioman eruuenden . sie nefuorin sament mir has saltim comites nullus terror potuit pervincere . ne prosequerentur nostrum iter Nb 7,14 [7,14];
b) als jmdm. Höherstehenden zugeordnete Begleiterin: alliu diu eruuirdiga manigi dero foregenamdon geferton praedictarum comitum venerabilis multitudo Nc 813,25 [176,26].
 
Artikelverweis 
ferterron andfrk. s. AWB far-terron.

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort: