Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
ferti bis fesa (Bd. 3, Sp. 759 bis 761)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis ferti Gl 1,18,2 s. AWB festî(n).
 
Artikelverweis 
gi-ferti st. n., mhd. gevert(e), nhd. (älter) gefährte; mnd. gevērde, mnl. gevaerde. — Graff III, 585.
ge-uert-: nom. sg. -e WBCK 94,8; gen. sg. -es Gl 2,522,67/68; -uerda: nom. sg. WA 94,8; -uerthe: dass. Gl L 351. — Verschr.: ge-uuerthe: nom. sg. Pw 1,6.
1) Gehen, Gang (von etw., jmdm. zu etw., jmdm.): alliz daz geuerte sinero incarnationis, passionis, resurrectionis et ascensionis W 94,8.
2) Verhalten, Auftreten (vgl. fart C, faran B 2): des senphten geuertes [at virtus] placidi moderaminis [, ut levitatem prospicit obtritam monstri sub morte iacentis, intendit gressum mediocriter, os quoque parce erigit et comi moderatur gaudia vultu, Prud., Psych. 274] Gl 2,522,67/68; — als Lebenshaltung, Lebenswandel: uuanda uuez got uueh rechtero, in geuuerthe ungonethero feruuerthan sal quoniam novit deus viam iustorum, et iter impiorum peribit Pw 1,6. geuerthe iter [Ps. 1,6, s. vorigen Beleg] Gl L 351.
 
Artikelverweis 
fertîg adj., mhd. Lexer vertec, -ic, nhd. fertig; mnd. vērdich, mnl. vaerdich; an. ferðugr; vgl. afries. (ūt)ferdich. — Graff III, 585.
fartiger: nom. sg. m. Gl 2,667,48; fertika: acc. pl. m. 1,299,31; fertig-: acc. sg. f. -a Nb 277,4 [299,14]; acc. pl. m. -e Gl 1,302,26 (2 Hss.). Thoma, Glossen S. 3,15. — uartiga: acc. pl. m. Gl 1,305,2 (M); uertig-: nom. sg. m. -ir 299,31/32; acc. pl. m. -a 305,2 (M); -e 3 (M); vartiga: dass. 1 (M, 4 Hss.); vertiga: dass. 2/3 (M, 2 Hss.).
Verschrieben ist wohl: varte: acc. pl. m. Gl 2,293,39 (M, clm 19 440, 10./11. Jh.; für vartige?).
1) marschfertig, kriegsbereit: fertika ł karauua [quod cum audisset Abra, ..., numeravit] expeditos [vernaculos suos trecentos decem, et octo: et persecutus est usque Dan, Gen. 14,14] Gl 1,299,31 (2 Hss., 1 Hs. nur fertîg). 302,26 (2 Hss., 1 Hs. nur fertîg). vartiga expeditos [ebda.] 305,1. fertiga karauua kerusta expeditos [ad bellum promptos et qui non fuerunt uxorati, Comm. in Gen. 14,14] Thoma, Glossen S. 3,15.
2) auf dem Weg zu etw. (seiend): garavue horske vartige [qui ad lapidandum omnes] exertos [reddidit, Greg., Hom. I, 19 p. 1514] Gl 2,293,39 (Parallelhs. nur gar(a)uui).
3) sich davonmachend, fliehend: fartiger [(Acron) Graius homo, infectos linquens] profugus [hymenaeos, Verg., A. X, 720] Gl 2,667,48.
4) beweglich (Gegensatz stilli immobilis): so ist io daz kuis . prouidentiam uuesen stilla . unde einstuodela scaffunga . dero geskehen sulndon dingo . aber fatum fertiga chnupfeda . unde zitlicha ordena . dero . diu gotes einfalti scaffota zetuonne illud certe manifestum est . providentiam immobilem formam esse gerendarum rerum . et simplicem . fatum vero mobilem nexum . atque ordinem temporalem eorum quae divina simplicitas gerenda disposuit Nb 277,4 [299,14]. [Bd. 3, Sp. 760]
Komp. ana-, thuruh-, eban-, hina-, hôh-, un-, uuidar-, (un)zuofertîg; Abl. fertgî.
 
Artikelverweis 
fertgî st. f. — Graff III, 585 s. v. anafartig.
uertigi: acc. sg. Gl 2,392,21 (Wien 247, 11. Jh.).
Wegsamkeit, Passierbarkeit: ani (d. i. ânu) uertigi [qui pontum rapidis aestibus] invium [persultare vetas, Prud., H. ad inc. luc. (V) 85].
 
Artikelverweis 
fertinunc Gl 1,266,33 s. AWB festinung.
 
Artikelverweis 
gi-ferto sw. m., mhd. geverte, nhd. gefährte; mnd. geverde, mnl. gevaerde. — Graff III, 585.
ka-fartin: dat. sg. Gl 2,273,4 (M); ki-: dass. ebda. (M, 2 Hss.); gi-fert-: dass. -on O 5,9,40; ge-: acc. pl. -en Nb 298,18/19 [323,21/22].
gi-uartin: nom. pl. Gl 2,264,53; -uert-: dass. -un 547,72; dat. pl. -un 1,748,67 (M, 2 Hss.); -in 68 (M); ge-: nom. sg. -e 3,349,25 (SH i). 4,136,39 (Sal. c); nom. pl. -en Nk 411,16 [53,22]; -uerdo: nom. sg. Gl 2,377,7. — gi-vert-: nom. sg. -o Gl 2,253,55 (M, 2 Hss.). 440,12; dat. pl. -un 1,748,67 (M); -in 68 (M).
Verschrieben: ki-fert: acc. sg. Mayer, Glossen S. 7,21.
Verstümmelt: gi..: (nom. pl.) Gl 2,464,53.
Fraglich: ie-ferdi: (nom. sg.) Mayer, Glossen S. 21,21 (Darmst. 739, 9./10. Jh.).
Begleiter, Gefährte:
a) als Weggefährte, Reisebegleiter:
α) eigentl.: givertun [impetum fecerunt uno animo in theatrum, rapto Gaio, et Aristarcho Macedonibus,] comitibus [Pauli, Acta 19,29] Gl 1,748,67. giverto [quo responso percepto, ad horam] conviator [tacuit, Greg., Dial. 2,13 p. 236] 2,253,55. kafartin comite [dies lat. Glosse zu: aegrotani autem fideli] socio [exhibenda foris signa non fuerant, qui salubriter intus vivebat, ders., Hom. I, 4 p. 1449?) 273,4. compes competis. sicut compos compotis. nam compes compedis aliud est quod thetisce dicimus geuerdo [zu compes, Prisc., Inst. II, 26,18/19] 377,7. dar er giverto [qui sociare animam Christo velit,] ut comes [sequatur, Prud., P. Cypr. (XIII)48] 440,12. geuerte ł grave hic et haec comes huius comitis 3,349,25. geuerte comes 4,136,39. kifert [malignus hostis, qui tibi per] conviatorem [tuum locutus est, Greg., Dial. II, 13 p. 236] Mayer, Glossen S. 7,21; — für den Jünger Christi: bigan tho druhtin redinon then selben sinen theganon sines selbes worton, then lieben giferton O 5,9,40;
β) übertr.: sie (sc. namen unde adiectiua) sint iro (sc. der Dinge) accidentia . sie sint iro geuerten Nk 411, 16 [53,22];
b) als jmdm. Höherstehenden zugeordneter Begleiter, im Plur. Gefolge: giuartin [cura, fames, metus, anxietas, periuria ... Eumenides variae monstri] comitatus [aguntur, Prud., Psych. 466] Gl 2,464,53. 547,72;
c) als Schicksalsgefährte: Ulixes chlageta sine geferten flevit amissos Ithacus sodales Nb 298,18/19 [323,21/22].
d) fraglich: ieferdi [comes,] comitor [, comitaris, Eut., Ars 458,27] Mayer, Glossen S. 21,21 (hat sich der Glossator von comes verleiten lassen?).
 
Artikelverweis 
ferunlust Gl 4,149,5 s. AWB firinlust.
 
Artikelverweis 
verwære mhd. st. m., nhd. färber; mnd. verwêr(e), mnl. varuwer, vaerwer.
uerewere: nom. sg. Gl 3,396,50 (Hildeg., 2 Hss.).
Färber: kolsinzio.
 
Artikelverweis 
ferza st. oder sw. f.
ferza: nom. sg. Gl 3,500,6 (Mülinensche Rolle, 11./ 12. Jh.).
Gelber Enzian, Gentiana lutea L. (vgl. Marzell, Wb. 2,629): gentiana. [Bd. 3, Sp. 761]
 
Artikelverweis 
ferzan st. v., mhd. verzen; an. freta; vgl. mnd. verten sw. v. — Graff III, 705.
firzo: 1. sg. Gl 4,85,10 (Sal. a 1, 3 Hss.); fircit: 3. sg. 327,6 (clm 14 456, 9. Jh.).
einen Wind abgehen lassen, furzen: ih firzo pedo Gl 4,85,10 (1 Hs. furzen). fircit pedit 327,6.
Abl. firz; furz; furzen mhd.
 
Artikelverweis 
fesa sw. f., mhd. Lexer vese, nhd. fese, fesen, DWB vese, vesen f. m.; as. fesa (s. u.), mnd. vēse, vēsen f. m., mnl. vese; vgl. ae. fæs n. — Graff III, 705 f.
fes-: nom. sg. -a Gl 2,233,3 (Rc; lat. acc. pl.). 494,7 (2 Hss.) = Wa 83,27. 3,249,64 (SH a 2, 3 Hss.). 283,27 (SH b). 305,21 (SH d). 309,19 (SH d). 321,42 (SH e). 340,50 (SH g, 3 Hss.); acc. sg. -un T 39,5 (2). 6; nom. pl. -un Gl 1,544,11. 4,276,18 (3 Hss.). 467,5; -en 276,19; acc. pl. -un 1,415,21 (3 Hss.). 420,15 (M, 3 Hss., davon 1 Hs. -v-). 427,5 (Rb). 542,46 (Rb). 2,214,54. 4,333,12; -en 2,198,66; -in 1,420,19 (M, clm 17 403, 13. Jh.). — ves-: nom. sg. -a Gl 1,608,3 (M, clm 22 201, 12. Jh.; lat. acc.). 2,324,20. 3,283,27 (SH b; u-). 371,2 (Jd; u-). 506,11 (u-). 4,228,9 (clm 6411, 9. Jh.; u-) -e 3,614,48 (clm 14 584, 14. Jh.). 681,6 (u-); acc. pl. -on 1,415,21 (S. Paul XXV d/82, 9./10. Jh.; u-); -an 420,20 (M, clm 22 201, 12. Jh.).
uesen: nom. sg. Gl 3,326,64 (SH f, clm 12 658, 14. Jh.); mit Eindringen des n aus den obliquen Kasus?
phes-: dat. pl. -on Gl 2,744,8 (Sg 578, 10. Jh.); -un 1,420,19 (M, Göttw. 103, 12. Jh.); -in 20 (M, clm 13 002, 12. Jh.).
1) Hülse, Schote:
a) Schote der Hülsenfrüchte: fesa [nos oleris coma, nos] siliqua [feta legumine multimodo paverit innocuis epulis, Prud., H. a. cib. (III) 63] Gl 2,494,7 = Wa 83,27. pheson chernon [inibi abiectis] siliquis [oleribus vel] granaticis [Vita Gregorii p. 87 a] 744,8;
b) Hülse des Korns, Spreu: uesa sciuile et teca (vgl. Diefb., Gl. 574 c) Gl 4,228,9; mit der Vorstellung des leicht verwehbaren Kornstaubes: bolla uesa polla 3,506,11; — hierher wohl auch: vesa [tauri tui, et pulli asinorum, qui operantur terram, commistum] migma [comedent, sicut in area ventilatum est, Is. 30,24] 1,608, 3 (clm 22 201; 4 Hss. kontextgerecht fesahi, 10 Hss. gifesahi; der Glossator wollte wohl das Kollektivum der Vorlage durch das Simplex ersetzen, vgl. Matzel S. 38 u. 42).
2) Gerstenkorn mit Balg, Hülse, Granne, Gerstengrütze (vgl. Heyne, Hausalt. 2,60 f.): ueson [(mulier) expandit velamen super os putei, quasi siccans] ptisanas [2. Reg. 17,19] Gl 1,415,21. 427,5, z. gl. St. ptisanas fesun i. granum cum vagina .i. sprivue i. milium sicut dicunt. ł. grana hordei humecta chlivua kirstino 420,15 (1 Hs., 6 Hss. nur fesa). samaso fesun [si contuderis stultum in pila] quasi ptisanas [feriente desuper pilo, Prov. 27,22] 542,46. fesun ał spriuuir ptisanae [ebda.] 544,11. tipsanae de hordeo fiunt fesun [zu ebda.] 4,276,18. 467,5. fesen ptisanas [Greg., Cura 3,13 p. 52 = ebda.] 2,198,66. 214,54. 233,3. vesa ptisana [ohne Kontext] 324,20. fesa ptisana 3,249,64. 340,50. 371,2. ptisana. far ł hordeum nondum cortice exutum uesa 283,27. 305,21. 321,42. ptisana phar uł uesen 326,64. fesun ptisanas [ohne Kontext] 4,338,12.
3) Dinkel, Spelz, Triticum spelta L. (vgl. Hegi I, 391 f.): dinchil ł fesa spelta Gl 3,309,19. vese spelta 614,48 (1 Hs. thinkil). 681,6.
4) Granne des Korns, Halm (vgl. Heyne, Hausalt. 2,60 f.): zi hiu gisihis thu thie fesun in ougen thines bruoder, inti balcon in thinemo ougen ni gisihist quid autem vides festucam in oculo fratris tui, et trabem in oculo tuo non vides? T 39,5, ähnl. ebda. (festuca). 6 (festuca).
Komp. louhhesfesa; Abl. fesahi.
Vgl. fasa. [Bd. 3, Sp. 762]

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort: