Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
bifora-lâzan bis int-lâzan (Bd. 5, Sp. 670 bis 685)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis bifora-lâzan red. v. — Graff III,621. II,301 s. vv. bifora u. lâzan.
bifora laz-: 1. sg. -u O 1,1,52 (PV); -] ebda. (F).
etw. vorziehen: mit Objektsatz u. korrelativem Pron. im Akk.: thaz Kristes wort uns sagetun ..., bifora lazu ih iz al.
 
Artikelverweis 
fir-lâzan red. v., mhd. verlâen, -lân; as. farlâtan, mnd. vorlâten, -lân, mnl. verlaten; ae. forlǽtan; an. forláta; got. fraletan. — Graff II,307 ff.
Nb, Nm, Np -â-, wo nicht anders angegeben.
Praes.: far-laazz-: 3. pl. conj. -een S 214,29 (B; lat. ind.); part. nom. pl. m. -ante 207,12. 14 (beide B); forlazz-: 1. sg. -u T 164,4. 165,5. 197,3; 2. sg. -is 198,1; 3. sg. -it 99,5. 100,3. 5. 133,11 (alle uor-); 2. pl. -et 176,3. 190,2; 1. sg. conj. -e 199,3 (2); inf. -an 5,7. 100,4 (for- korr. aus fur-). 199,7 (lat. Passiv; oder Part. Praet. (?), vgl. I 6 a); dat. sg. -anne 141,18. 197,8. 198,1. 199,1; -anna 100,2 (uor-); part. nom. pl. m. -ente 84,5; far-: 2. sg. -is Gl 1,283,38 (Rd); 3. sg. -it 42,3 (PaK). 92,24 (Pa; lat. perf.). S 29,29 (Wk). 248,22. 262,23 (beide B). H 2,4,2; 1. pl. -amees S 209,17 (B); -ames 224,16/17 (B); -emes H 2,9,4; -em S 29,4. 22 (beide Wk; zur Endg. vgl. Braune, Ahd. Gr.15 § 307 Anm. 6); 3. sg. conj. -e 30 (Wk). 276,5 (B); 3. pl. conj. -en Gl 2,103,46/47 (3 Hss., darunter clm 14747. clm 19417, beide 9. Jh.; 1 Hs. uar-); inf. -an S 204,21/22 (B); part. nom. pl. m. -ante 207,10 (B); fir-: 1. sg. -u Gl 1,220,7 (K); 3. sg. -it 200,23. 24 (beide K); 1. pl. -umes 26 (K); 3. pl. conj. -en 2,103,49 (clm 14407, 9. Jh.; uir-); f-: 1. sg. -u S 45,62 (Pn., Hs. B); 3. sg. -it 44,59 (Pn., Hs. B; u-); 1. pl. -ames 51/52 (Pn., Hs. A); -emes ebda. (Pn., Hs. B); 3. sg. conj. -e 58 (Pn., Hs. A = 56 B). ebda. 45,61 (u-). 69 (u-; alle Pn., Hs. B); for-laazit: 3. sg. 55,9 (Lex Sal.; -laazit korr. aus -lazzit); fur-laz-: dass. -it T 29,2. 34,7 (2). 131,11; 1. pl. -emes 34,6; 2. pl. -et 7 (2); 3. sg. conj. -e 29,1; 2. sg. imp. -] 31,4. 34,6. 80,1; inf. -an 54,5; dat. sg. -enne 7; for-: 1. sg. -u 98,4. 175,6; 3. sg. -it 39,2 (for- korr. aus fur-). 96,2 (uor-). 106,6. 116,1. 138,14; 1. pl. -emes 135,28; 2. pl. -et 232,6; 3. pl. -ent 116,6; 3. sg. conj. -e 121,4; 2. sg. imp. -] Gl 1,710,31. T 7,6. 27,1. 85,3 (uor-). 98,1. 102,2. 202,4; 2. pl. imp. -et 39,2 (for- korr. aus fur-). 121,4; inf. -an Gl 2,142,62 (Leipzig Rep. II. A. 6, 9. Jh.). F 12,30; -en T 89,1 (uor-); dat. sg. -anne Gl 2,148,28 (Frankf. 64, 9. Jh.). F 1,18. 17,19; -enne T 18,2; far-: 1. sg. -u Gl 1,220,7 (Ra); 3. sg. -it 92,24 (K; von -zz- erstes -z- ausrad.). 200,23 (Ra). ebda. (R); 1. pl. -emes 26 (Ra; lat. perf.); 2. sg. imp. -] 734,30 (S. Paul XXV a/1, 8./9. Jh.). S 29,3. 22 (beide Wk). 224,16 (B). H 2,9,3; inf. -an S 324,44 (Lorscher B.); fir-: 1. sg. -o Gl 2,177,30 (M; -o in -e korr. oder umgekehrt, vgl. Gl 5,102,8; lat. conj.); 1. pl. -en Npw 140,6. Orat. dom. 12; 3. pl. -ent Gl 2,68,43 (lat. conj.). Npw 138,16; 1. sg. conj. -e Gl 2,177,29 (M, 2 Hss.). O 4,1,24. 22,10; -] Gl 2,177,30 (M); 2. sg. conj. -ist Npw 139,9; 3. sg. [Bd. 5, Sp. 671] conj. -e Gl 2,177,29 (M, 2 Hss., darunter clm 21525, 9. Jh.). 292,12 (M, 2 Hss.; uir-). O 2,21,37. 4,20,24 (PV). Npw 118 T,151; 3. pl. conj. -en Gl 2,73,7 (clm 18765, Gll. 9. u. 10. Jh.); 2. sg. imp. -] 1,216,9. 247,20 (beide K). Npw 140,6; inf. -an Gl 1,535,64 (M, 5 Hss.). O 2,22,28. Os 33; -en Gl 1,535,66 (M). Npw 118 N,104; -in Gl 1,535,65 (M, 2 Hss.); dat. sg. -anne S 262,18 (B); fer-: 1. sg. -o Gl 4,9,61 (Jc); -i S 141,33/142,1 (WB); 2. sg. -est NpNpw 9,11 (Npw uer-). Npw 105,24; 3. sg. -it H 25,3,4; -et Nb 160,13/14. 164,14 (uer-). 241,7 [135,13. 138,9. 192,14]. NpNpw 36,28 (2). 39,13 (2; 1 mal Np -a-); 1. pl. -en Npw 17,44 (uer-; zur Endg. vgl. Braune, Ahd. Gr.15 § 307 Anm. 5); 3. pl. -ent Nb 240,15 [192,1]. Np 88,32. 138,16. Npw 118 G,55; 1. sg. conj. -e Gl 2,197,51 (2 Hss.; ver-); 2. sg. conj. -est NpNpw 118 A,8. Np 26,9. 37,22 (-a-). 139,9 (-êst); 3. sg. conj. -e Nb 35,24 [29,5]. Np 118 T,151; 2. sg. imp. -] Gl 1,710,31 (2 Hss., darunter Brüssel 18723, Gll. 10. Jh.). 2,380,33 (uer-). 5,12,30 (Augsb., Arch. 6, Gll. 10. Jh.). NpNpw 118 A,8. Np 70,18 (-a-). Npw 37,22. 105,24; -e S 360,104 (uer-; schwach flekt.); 2. pl. imp. -et Npw 111,5 (uer-); inf. -an W 114,14 (A; uer-); -en ebda. (BCFK; uer-) [205,29]; part. -anti Gl 2,734,56 (Zürich Rhein. 99a, 9. Jh.); dat. pl. -enten NpNpw 118 G,53; f-: 3. sg. -it Gl 2,175,42 (clm 6277, 9. Jh.; v-); 1. pl. -ames S 45,62 (Pn., Hs. A); 3. sg. conj. -e 44,59 (Pn., Hs. A); 3. pl. conj. -an Gl 2,436,57 (zur Endg. vgl. Schatz, Abair. Gr. § 157 b); 2. sg. imp. -] Mayer, Glossen S. 80,13 (vgl. Glaser, Griffelgl. S. 498,13 a; clm 6305, 8./9. Jh.). S 44,50 (Pn., 2 Hss.; Hs. B u-). 45,62 (Pn., Hs. A = 61 B). 65 (Pn., Hs. A); inf. -an 61 (Pn., Hs. A). — far-lattu: 2. sg. imp. Pw 70,9. 18; [inf. -latan Wa 65,22 (-r- undeutlich).] — Kurzform (vgl. Braune a. a. O. § 351 Anm. 2, Paul, Mhd. Gr.23 § 287): fer-la: 2. sg. imp. Thoma, Glossen S. 13,25.
Praet.: far-leazzi: 3. sg. conj. S 239,7 (B); fir-leazssi: dass. I 34,7; -leizssi: dass. 29,23; far-liazzi: 2. sg. S 215,19 (B); fer-liezz-: dass. -e Np 50,17; 1. sg. conj. -i S 330,18; for-lez: 3. sg. F 12,8; -leaz: dass. 24,25; far-: dass. Gl 1,277,23 (Jb); fur-leiz: 1. sg. S 327,12 (Hs. A; Ausg. -liez); far-leiaz: 3. sg. Gl 1,277,23 (Rd); -liaz: dass. 380,28 (Rb; -az); fir-: 1. sg. O 4,1,29. 35; 2. sg. -]i 33,18; 3. sg. -] 1,7,18. 2,4,9. 5,16. 11,61. 3,11,22. 24,6. 4,8,25. 24,33. 5,8,34. 17,21; 3. pl. -]un 1,20,8. 3,8,16. 4,6,50; 3. sg. conj. -]i 1,8,12. 2,3,44. 6,33. 3,26,30. 4,24,1; -]e 20,24 (F); 3. pl. conj. -]in 5,21,4 (FPV); fur-liez: 3. sg. T 15,6. 21,10. 48,2. 55,7. 127,2; 3. pl. -]un ebda.; 3. sg. conj. -]i 80,7; for-: 1. sg. -] 99,4 (uor-); 2. sg. -]i 207,2 = T Fragm. S. 291,6; 3. sg. -] 4,7. 87,7 (uor-, -ie- korr. aus -ea-?). 89,4 (uor-). 99,2 (2; 1 mal uor-). 100,4 (for- korr. aus uor-). 110,1. 147,6. 199,13; 1. pl. -]umes 106,5; 2. pl. -]ut 141,17; 3. pl. -]un 116,2; 1. sg. conj. -]i S 328,18 (Hss. AC; Hs. A -ie-); far-: 3. sg. -] 296,23 (alem. Ps.); fir-: 1. sg. 327,12 (Hss. BC; Hs. B vir-; Ausg. -liez); 2. sg. -]e Npw Cant. Deut. 18; 3. sg. -] 15; 3. pl. -]un Gl 2,279,61 (M, 3 Hss., 1 Hs. -vn); fer-: 1. sg. -] S 330,15 (uer-); 2. sg. -]e NpNpw 21,2. Np Cant. Deut. 18. Npw 50,17; 3. sg. -] Gl 2,516,23. 4,313,12. Nb 102,1/2 [88,18] (uer-). NpNpw 33,1 (2). Np 37,11. Cant. Deut. 15; 1. pl. -]en Npw 110,7; 3. pl. -]en NpNpw 33,1; 2. sg. conj. -]îst Np 118 A,8; -]est Npw ebda.; 3. sg. conj. -]e 108,7 (uer-); -liezc: 3. sg. S 94,5 (Georgsl., 11. Jh.); f-liazi: 3. sg. conj. O 4,22,16 (F). — fur-laet: 3. sg. S 3,20 (Hildebr.); far-liet: dass. Pw 70,11. — Kurzform (vgl. Braune a. a. O., Paul a. a. O.): fer-lie: 3. sg. Npw 37,11.
Part. Praet.: far-laazzan: S 242,33 (B); fur-lazz-an: T 62,8; for-: 147,4 (3); dat. sg. m. -]emo 185,10; acc. sg. f. -]un 100,5; dat. pl. -]en 19,3. 182,6; far-: Grdf. -] Gl 1,106,1 (Pa; lat. nom. acc. pl. n. oder nom. sg. f.). 239,4 (K; lat. [Bd. 5, Sp. 672] nom. acc. pl. n. oder nom. sg. f.). S 251,4 (B). H 2,4,1; nom. sg. f. -]iu Gl 1,239,4 (R; oder nom. acc. pl. n.). 290,12 (Rd); dat. sg. n. -]emu 277,32 (Jb); nom. pl. n. -]iu 337,29 (Rb); dat. pl. -]em S 197,25. 249,13. 255,12 (-ē; alle B); fir-: Grdf. -] Gl 1,106,1 (K; lat. nom. acc. pl. n. oder nom. sg. f.); -ener: nom. sg. m. 578,3 (M); fer- -an: Grdf. -] 4,329,40 (clm 29095,1, 9. Jh.); -en: Np 26,10. 37,11. 39,13. 70,11 (2). Npgl 87,19; nom. sg. f. -]iu Np 73,11; acc. sg. m. -]en 36,25 (-a-); -inun: gen. sg. f. Npgl 80,6; f- -anē: dat. pl. Gl 2,328,5 (clm 14747, 9. Jh.); fur-laz-an: Grdf. -] T 62,8 (3); dat. sg. m. -]emo 126,3. 128,7; dat. sg. f. -]eru 80,8; acc. sg. f. -]un 29,2; nom. pl. f. -]o 54,4. 6; -enen: dat. pl. 76,3; for- -an: Grdf. -] F 6,8. 11. T 103,2. 138,13. 142,1. 144,2; dat. sg. f. -]ero 21,11; nom. pl. f. -]o 138,13 (2); gen. pl. f. -]ero S 323,6 (Lorscher B.); dat. pl. -]en T 20,2. 89,1 (uor-); -ono: nom. pl. f. 232,6; -enen: dat. pl. 19,2. 9. 118,4; far- -an: Grdf. -] Gl 1,106,1 (Ra; lat. nom. acc. pl. n. oder nom. sg. f.). S 268,23 (B); nom. sg. f. -]iu Gl 1,107,1 (R; oder nom. acc. pl. n.). 290,12 (Jb). 543,19 (Ja); dat. sg. m. n. -]emo 2,169,66 (clm 6277, 9. Jh.); dat. sg. n. -]emu 1,277,32 (Rd); dat. sg. f. -]eru Mayer, Griffelgl. Salzb. S. 53,73 (Salzb. St. Peter a VII 2, 8./9. Jh.; farunsicher); fir-: Grdf. -] O 1,18,11 (FPV); nom. sg. f. -]iu Gl 2,653,67. 758,34 (oder nom. acc. pl. n.); dat. sg. n. -]emo Nm 859,10 (= S. CLXXXXI,30) [343,21 (Hs. L; -a-)]; -en: Grdf. -] S 158,5 a, 17; dat. sg. n. -]emo Nm 859,10 (= S. CLXXXX,29, wohl fälschlich als M bezeichnet) [343,21 (Hs. N; -a-)]; fer-: S 154,59 (uer-). Nb 55,2. 62,25. 100,7 (alle uer-). 139,6. 241,7. 356,13 [45,14/15. 52,18/19. 86,30. 118,16. 192,14/15. 267,19]. Npw 26,10 (uer-). 37,11. 38,13. 39,13. 101,24. 28 (3). 111,5 (uer-); nom. sg. m. -]êr Nb 25,17 [20,30] (uer-); nom. sg. f. -]iu 117,24 [101,26]; dat. sg. n. -]emo Nm 859,10 [343,21 (Hs. F, -a- Hs. M)]; acc. sg. m. -]en Npw 36,25; acc. sg. f. -]a Nb 332,1 [251,17]; nom. pl. m. -]e 260,1 [204,5]; dat. pl. -]ên 362,14 [271,8; -en]; acc. pl. f. -]e 45,13 [36,22] (uer-; zum Genus bei N vgl. Braune a. a. O. § 248 Anm. 9); v- -an: Grdf. -] Gl 2,171,60 (clm 6277, 9. Jh.). — far-latanero: gen. pl. f. S 318,9 = Wa 16,12.
Verschrieben: fo-lazanne: inf. dat. sg. Gl 2,148,52 (Frankf. 64, 9. Jh.; l. forlazanne, Steinm.); uer-lazaa: part. prt. nom. sg. f. 184,17 (M, clm 21525, 9. Jh.); verstümmelt: for-lazze..: inf. dat. sg. T 100,4 (Ausg. -lazzanne); ..-.azseno: part. prt. nom. pl. f. F 1,15 (Ausg. konjiz. forlazseno); -laaz..nu: dass. 9/10 (Ausg. konjiz. -laazsenu); ..-lazan: Grdf. 6,9 (Ausg. konjiz. for-); -l..: 1. sg. prt. 12,18 (Ausg. konjiz. -leaz); -le..: 3. sg. prt. 16,24 (Ausg. konjiz. -leaz); f..-l..zan: part. prt. Gl 1,766,28/29 (Sg 70, 8. Jh.; bei den Lücken keine Buchstabenreste erkennbar, vgl. Ahd. I,494); fir-laz..: dass. O 1,18,11 (D); ..-..in: 3. pl. prt. conj. 5,21,4 (D); for-..: 2. pl. prt. F 17,16 (Ausg. konjiz. -leazut).
I. firlâzan als selbständiges Verb:
1) etw., jmdn. (in einem best. Zustand) von sich lassen, los-, ent-, freilassen, (weg)gehen lassen, fortschicken (von irgendwo/nach irgendwohin); etw. lockern, (auf-, los)lösen:
a) mit Akk. (auch nach abstr. Subj.), eigentl. u. übertr.: vlazit [quasi clavum gubernator] amittit [, quando mens ad regendam navem corporis, studium sollicitudinis perdit, Greg., Cura 3,32 p. 90] Gl 2,175,42. cifuocta flazan mantalun gitavili. vuenti den gidurchilatun podam dissociata putrem laxent tabulata carinam [Prud., P. Hipp. (XI) 73] 436,57. ferlazanti [tunc ille] recutiens [palliolum suum, quo utebatur, ostendit eis manus suas, Vitae patr. 579a,37] 734,56. [(Gott im Kampf [Bd. 5, Sp. 673] zu Jakob:)] ferla mih dimitte me [, iam enim ascendit aurora, Comm. in Gen. = Gen. 32,26] Thoma, Glossen S. 13,25. forlaz theso menigi dimitte turbas T 80,1. sliumo forlazit sie confestim dimittet eos (sc. asinam alligatam et pullum ... alligatum) 116,1. fon thanan suohta Pilatus inan zi forlazzanne exinde quaerebat Pilatus dimittere eum 198,1, z. gl. St. Pilatus was tho in flizi, thaz er nan firliazi O 4,24,1. tes iungen boumes obenahtigi . uuirt ouh uuilon mit not nidergezogen. Uuirt er ferlazen . er rihtet sih aber uf ze himele si hanc (virgam) curvans dextra remisit . recto vertice spectat caelum Nb 139,6 [118,16]. samoso er (David) uuuotig uuare . unde er (Achis) in ze dero uuis ferliez dimisit eum NpNpw 33,1 (Npw ohne Lat.); ferner: T 80,7. 85,3. 89,4. 99,2. 198,1 (alle dimittere). O 4,20,24; in den Verbindungen thaz lîb firlâzan/then ... lîhhinamon firlâzan: joh thuruh sinan einan dolk wari al gihaltan ther folk; mammonti sazi, sid er thaz lib firliazi 3,26,30. uuir uuerden ueruuantelot ... uuirt ferlazen der fleisclicho lichenamo, unde irstet der geistlicho; uuirt ferlazen der totlicha, unde irstet der untotlicha; uuirt ferlazen der feruuartenlicha, unde irstet der unferuuartenlichi Npw 101,28 (3 mal Np seminatur, 3 mal Npgl uuirt kesait); spez.: die Ehefrau (mit Scheidebrief, vgl. Bibellex. Sp. 1476) freigeben, verstoßen: mit Akk. d. Pers.: farlazzaniu [(sacerdotes) non ducent uxorem ... eam, quae] repudiata (relicta) [est a marito, Lev. 21,7] Gl 1,290,12. .. forlazan umbi ein gahuuelihha .. si licet homini uxorem suam dimittere quacumque ex causa F 12,30 (in verstümmeltem Text mit zu ergänzendem Akk.), z. gl. St. ist arloubit manne zi uorlazzanna sina quenun fon sihuuelicheru sachu? T 100,2. Ioseph ... uuolta tougolo sie (Maria) forlazzan voluit occulte dimittere eam 5,7, z. gl. St. thahta ..., ob er sia firliazi O 1,8,12. so uuer so furlaze sina quenun, gebe iru buoh thanatribes quicunque dimiserit uxorem suam, det illi libellum repudii T 29,1; ferner: 2 (2). 100,4. 5 (2; alle dimittere); — mit Ellipse des Akk. d. Pers. (?): her tho bifanganan heilta inan inti forliez ipse vero adpraehensum sanavit eum ac dimisit T 110,1. ob ih fragen, thanne ni antvvurtet ir mir noh ni forlazzet interrogavero, non respondebitis mihi neque dimittetis 190,2. ni uueist thaz ih haben giuualt thih zi erhahanne inti giuualt zi forlazzanne? nescis quia potestatem habeo crucifigere te et potestatem dimittere? 197,8; ferner: 100,4 (dimittere);
b) mit Akk. d. Pers. u. prädik. Best. im Akk., übertr.: mit prädik. Adj./Part.: frian farlazzis [quem] libertate donaveris [, nequaquam vacuum abire patieris, Deut. 15,13] Gl 1,283,38 (Rd, firlâzannissî Jb). otage forliez itale divites dimisit inanes T 4,7, z. gl. St. O 1,7,18. uorlazen sie fastante ni uuil dimittere eos ieiunos nolo T 89,1. inan gibuoztan forlazzu emendatum ergo illum dimittam 197,3. uerlazen uuir in lebenten, so ueret diu uuerlt elliu nah imo Npw 17,44 (Np dimiserimus, Npgl lazen ... hina, NpXgl nur lazin); mit Akk. d. Pers. u. Adv. : oba uuir inan so forlazemes, alle giloubent inan si dimittimus eum sic, omnes credent in eum T 135,28;
c) mit Akk. u. Präp.verb. (zur Angabe des Ausgangs- oder Zielortes), eigentl., bildl. u. übertr.: daz sie (fehlt in 1 Hs.) se uzzar iro henti ł (3 Hss. odo) uzzar iro eigini (1 Hs. heigine, s. eigan st. n.) farlazzen [ut episcopi, vel clerici filios suos a sua potestate] per emancipationem [exire non sinant, Conc. Afr. XXXV p. 149] Gl 2,103,46/47 (in freier Übers.). đer man fon galgen [Bd. 5, Sp. 674] forlaazit de eo, qui hominem de bargo vel de furca dimiserit S 55,9. zi gotspellonne ... santa her mih ..., zi forlazenne gibrochanne in forlaznessi dimittere confractos in remissionem T 18,2. sichuriu sel(d)a . uzer demo charchare des lichamen . ferlazeniu ze himele . feret mens ... resoluta terreno carcere . libera petit caelum Nb 117,24 [101,26]. in manu eius (d. i. Gottes) uuas si (sc. virga Moysi) directa . uzzer hende ferlazzeniu uuard si tortuosa Np 73,11; vielleicht hierher: ferliez [(Abessalon) signis contraria signa paternis egit et unius] commisit (Glosse: fecit·committi) [sanguinis arma, Prud., Ham. 568] Gl 2,516,23 (1 Hs. stôzan;die Waffen gegen jmdn. richten’);
d) mit Objektsatz u. korrelativem Pron.: die ... mit imo uuesen neuuolton . die ferliez ouh er [vgl. non intellegentes dimisit, Aug., En.] NpNpw 33,1;
e) im abs. Dat.: furlazaneru thero menigi steig in berg eino beton dimissa turba ascendit in montem solus orare T 80,8; ferner: 76,3 (dimittere);
f) im Part. Praet., eigentl.: locker: min farlazzaniu uuarin [superhumerale et rationale ... stricta ad balteum et annulis fortius copulata, quos iungebat vitta hyacinthina,] ne laxa fluerent (Hs. ne laxae fierent) [, et a se invicem moverentur, Ex. 39,19] Gl 1,337,29; — übertr.: (nach)lässig, zucht-, zügellos, frei, sich selbst überlassen: farlazaniu [egestatem operata est] manus remissa [: manus autem fortium divitias parat [Prov. 10,4] Gl 1,543,19. firlazzener [equus indomitus evadit durus, et filius] remissus [evadet praeceps, Eccli. 30,8] 578,3 (5 Hss. unzuhtîg, 1 Hs. unchitiger). diu uerlazaa [saepe ...] effrenata [ira spiritalis zeli virtus aestimatur, Greg., Cura 2,9 p. 28] 2,184,17. uuanest tu dise uuerltlichen geskihte uerlazene uaren . unde stuzzelingun? putasne hunc mundum agi temerariis et fortuitis casibus? Nb 45,13 [36,22]. tiu habeton ouh foregeuuizeniu . ferlazena geskiht haec etiam praecognita . habent liberos eventus 332,1 [251,17]. mit rehte geheizent eobuoh ferlazenen uuillon . lon . ioh ingelteda neque inique leges proponunt praemia . poenasque voluntatibus . solutis omni necessitate 362,14 [271,8]; ferner: 356,13 [267,19] (liber).
2) etw. (unter)lassen, nicht erfüllen, nicht tun, von etw. ablassen:
a) mit abstr. Akk.: firliezun (2 Hss. noch argazun) [ad pacem nostram angeli redeunt, intentionem prioris discordiae] postponunt [Greg., Hom. I,8 p. 1462] Gl 2,279,61. uirlaze [cum coniugatum videmus, admonendus est ut sic exerceat curam saeculi, ne] postponat [amorem dei, ebda. I,17 p. 1505] 292,12. ze inan sihit so huuaz so fona discoom farlaazzan ist ad ipsum (sc. abbatem) respicit quicquid a discipulis delinquitur S 242,33. ik iuhu ... minero gitidio farlatanero 318,9 = Wa 16,12, ähnl. S 323,6. dhazs mittingart firleizssi diubilo drugidha endi auur aruuegodi zi sines scheffidhes huldin ut ... omissis ... mundus daemonum simulacris reconciliaretur gratiae conditoris I 29,23. forleazut daz heuigora dera euua reliquistis quae graviora sunt legis F 17,16 (vgl. auch T 141,17 unter b). forlazzente uuarlicho gotes bibot habet manno gisaznissi relinquentes enim mandatum dei tenetis traditionem hominum T 84,5. oba er (Adam) iz (das Essen des Apfels) firliazi O 2,6,33. si nan sar irkanta ..., thaz si garo êr firliaz, unz er sia wib hiaz 5,8,34. so diu firnumst chumit, so ni scol man umbe daz nieht firlazen dia gihorsame [vgl. percepta sapientia non est deserenda oboedientia, Aug., En.] Npw 118 N,104 [Bd. 5, Sp. 675] (Np neist ufzesehenne); ferner: S 330,18. O 4,8,25. 5,21,4. NpNpw 118 G,53 (Np relinquere, Npw derelinquere). Np 88,32 (lat. 31; derelinquere). Npw 118 G,55 (Np relinquere); in best. Verbindungen: tuon alde firlazan: alliu diu suasio . diu darana uuas . diu ilta dero einuuederez keloublih tuon . daz iz utile uuare getan . alde uerlazen Nb 100,7 [86,30]; thisiu tuon inti thiu (anderiu) ni firlâzan das eine tun u. das andere nicht lassen: dhesiu kazami iu za tuoanne enti diu andriu ni za forlazanne haec opportuit facere et illa non omittere F 17,19, z. gl. St. thisiu gilampf zi tuonne inti thiu ni zi forlazzanne T 141,18; — mit pronom. Gen.: ih uuirdu gote almahtigen bigihtig ... thes alles ... thes ih ... bi minan uuizzin forliezi S 328,18;
b) mit Objektsatz (u. korrelativem Pron.): forliezut thiu thar heuigerun sint euua reliquistis quae graviora sunt legis T 141,17 (vgl. auch F 17,16 unter a). (der Teufel) gispuan, thaz er (Adam) ouh thaz firliaz, thaz druhtin inan duan hiaz O 2,5,16. ni firliaz (das kananäische Weib) ouh in ther noti, ni si imo folgeti 3,11,22. taranah neuerliez ouh Ambrosius nieht . er nescribe de officiis Nb 102,1/2 [88,18]; ferner: O 2,22,28. 4,6,50. Os 33;
c) im abs. Dat.: farlazanemo giduinga [sapiens tacebit usque ad tempus: ut nimirum cum opportunum considerat,] postposita censura [silentii, loquendo quae congruunt, in usum se utilitatis impendat, Greg., Cura 3,14 p. 54] Gl 2,169,66;
d) in Glossen ohne erkennbare Rektion: farlazzit dissonat (fälschlich für desinit?) Gl 1,42,3 (zum Lat. vgl. Splett, Stud. S. 95). stal kipit farlazzit cessavit desinivit 92,24.
3) etw. (jmdn.) unberücksichtigt lassen, übergehen, aus-, weglassen:
a) mit abstr. Akk.: firlazan [gloria eius (viri) est iniqua] praetergredi [Prov. 19,11] Gl 1,535,64. zi forlazanne [nihil] praetermitti [oportet, Conc. Sard. XV p. 140] 2,148,28. zi forlazanne [nec illud] praetermittendum (Hs. -us) [est, Conc. Carth. X p. 145] 52. thoh thisu wuntar ellu warin filu stillu, ther buachari iz firliazi inti scriban ni hiazi: ... thaz eina wari uns nuzzi, habetin wir thie wizzi O 2,3,44; im Part. Praet.: aber dero lengi fore ferlazenemo diametro . halbiu uuirt tero finftozendun Nm 859,10 [343,21];
b) mit abstr. Gen. (?): firliaz ih filu thrato sinero dato O 4,1,29, ähnl. 35 (vgl. auch Ahd. Wb. 3,838 s. v. filu B V 2 c);
c) mit Objektsatz: forlazan [ultra] praetermittere [, quae nobis mandata sunt a nostris coepiscopis, non oportet, Conc. Afr. XLVII p. 150] Gl 2,142,62. ni scrib ih thaz hiar allaz, joh hiar ouh ni firlaze, nub ih es waz gigruaze O 4,1,24;
d) im abs. Dat.: flazzanem [(evangelista) caeteris] praetermissis [(Iesum Christum) horum (d. h. Davids u. Abrahams) filium nuncupavit, Hier. in Matth. 1,1, PL 26 p. 21] Gl 2,328,5. desem (d. h. die drei anderen Arten von Mönchen) keuuisso farlazzanem ze samanungu starachistin chunne kesezzamees ... qhuememees his ergo omissis ad coenobitarum fortissimum genus disponendum ... veniamus S 197,25;
e) in Glossen ohne erkennbare Rektion: firlazzu omitto Gl 1,220,7. ferlazo omitto [praeterio demitto, CGL IV,545,32] 4,9,61. [Bd. 5, Sp. 676]
4) jmdn. in, zu etw. (hin)einlassen, (hin)zulassen: mit Akk. d. Pers. (auch nach abstr. Subj.) u. Präp.verb. (als Richtungsangabe), übertr.: ni firlaze unsih thin wara in thes widarwerten fara [vgl. ne nos inducas in tentationem, Matth. 6,13] O 2,21,37; in bruchstückhafter Übers.: (wer öfter als zweimal unpünktlich ist) nisi farlazzan .. ze teilnufti .. non permittatur ad mensae communis participationem S 251,4.
5) etw. zulassen, (jmdm.) etw. gewähren, (zu tun) gestatten (vgl. 6, vgl. auch die anderen Konstruktionen unter II 1):
a) mit abstr. Akk.: ferkepan ferlazzan [peculiae vero sive conlaboratum, quod (der freigelassene Haussklave) habet aut deinceps elaborare potuerit, sibi habeat] concessum [atque] indultum [Form. p. 465] Gl 4,329,40. du farliazzi erlosida dera sunto mineru tu remisisti impietatem peccati mei S 215,19. .. keleranem feorim .. fimfim pletirun .. so filu so cit farlazzit lectis quattuor aut quinque foliis vel quantum hora permittit 248,22; in bruchstückhafter Übers.: eouuit arlaube .. edo farleazzi nec quicquam liceat habere quod abbas non dederit aut permiserit 239,7 ... farlazzit .. si permiserit abbas 262,23;
b) mit Inf.-Konstr. (von trans. Verben mit folg. Akk. (u. Dat. d. Pers.)): uuanta Moyses zi herti iuuares herzen uorliez iu forlazzan iuuara quenun quoniam Moyses ad duritiam cordis vestri permisit vobis dimittere uxores vestras T 100,4; in bruchstückhafter Übers.: .. farlazze zeohan achusti non dicimus ut (abbas) permittat nutrire vitia S 276,5;
c) in Glossen ohne erkennbare Rektion: ni laz ni firlaz ne sinas ne permittas Gl 1,216,9. firlaz sine 247,20.
6) jmdm./einer Sache etw., jmdn. (auch: sich) überlassen, (über)geben (vgl. 5):
a) mit Dat. d. Pers. (nur lat. in S 214,29; auch als Attributsatz mit korrelativem Pron.)/abstr. Dat. u. Akk. (auch nach abstr. Subj.), eigentl. u. übertr.: farliaz inzuntidu [(Iosue) ipsam ... urbem] peremit (Hs. permisit) incendio [Jos. 11,11] Gl 1,380,28. forlaz [ei, qui vult tecum iudicio contendere, et tunicam tuam tollere,] dimitte [ei et pallium, Matth. 5,40] 710,31. 5,12,30 (di- korr. aus re-), z. gl. St. themo uuolle mit thir in strite bagen inti thina tunichun neman, furlaz imo thaz lahhan T 31,4 (remitte). vlazan paridon [incassum ergo per abstinentiam corpus atteritur, si inordinatis] dimissa motibus [mens vitiis dissipatur, Greg., Cura 3,19 p. 62] Gl 2,171,60. erfirtero tunihhun farlaazzeen auh lahhan auferenti tunicam dimittunt et pallium S 214,29. durah heilagan tac uuas es danne der herizoho forleaz dem liutim .. den sie uueltin per diem autem sollemnem consueverat praeses dimittere populo unum vinctum, quem voluissent F 24,25 (in verstümmeltem Text mit zu ergänzendem Akk.), z. gl. St. uuas giuuon ther grauo zi forlazzanne einan themo folke fon then notbentigon, so uuenan si batin T 199,1 (vgl. auch 1 a). uuenan uuollet ir iu fon thesen zuuein forlazzan? quem vultis vobis de duobus dimitti 7 (vgl. auch 1 a). riaf imo al ingegini des lantliutes menigi; quad, uuar in liob ioh suazi, man Barabban in fliazi [vgl. dimitte nobis Barrabam, Luc. 23,18] O 4,22,16 (F, liazi PV; vgl. auch 1 a); ferner: T 199,3 (2). 13 (alle dimittere). O 4,22,10 (dimittere). 24,33 (zu allen vgl. auch 1 a); mit Ellipse des Akk. (?): forliezun (das Eselsfüllen) in (den Jüngern) dimiserunt eis T 116,2; — hierher vielleicht: ni farliez kerta suntigero uber loz rehtero non dimisit virgam peccatorum super sortem iustorum S 296,23 (zum Lemma vgl. Anm. z. St.); [Bd. 5, Sp. 677] in der Verbindung zi hantun firlâzan: nio er (d. i. geuualt) dien ubelen ze handen uerlazener . scaden unde uerlornisseda tue(n) dien guoten ne gubernacula urbium relicta improbis et flagitiosis civibus . inferrent bonis pestem Nb 25,17 [20,30];
b) refl., mit Präp.verb.: sich auf etw. verlassen, sich auf etw. einlassen: [an usas drohtinas ginathon sculun vui vs alla farlatan omnes in sola divina misericordia gaudeant (Hs. -antur) [Greg., Hom. II,38 p. 1645] Wa 65,22.] ni firliaz sih Krist in wara in thero liuto fara tho zi themo sinde [vgl. ipse autem Iesus non credebat semetipsum eis, Marg. nach Joh. 2,24] O 2,11,61.
7) (jmdm.) jmdn., etw. (als Erbe) hinterlassen:
a) mit Akk. d. Pers./abstr. Akk. u. Dat. d. Pers.: nibu druhtin uns firleazssi samun nisi dominus reliquisset nobis semen I 34,7. .. forleaz sina .. defunctus est et non habens semen reliquit uxorem suam fratri suo F 16,24 (in verstümmeltem Text mit zu ergänzendem Dat. d. Pers.), z. gl. St. arstarb, inti her ni habenti samon furliez sina quenun sinemo bruoder T 127,2. ih forlazzu iu sibba pacem relinquo vobis 165,5;
b) mit Akk. d. Pers.: alle sibuni ... ni furliezun samon omnes septem ... non reli(n)querunt semen T 127,2.
8) etw. (von Konkretem u. Abstr.), jmdn. verlassen, im Stich lassen, aufgeben (vgl. 1):
a) mit Akk. (auch nach Sachsubj./abstr. Subj.): farleiaz [si quando nubes tabernaculum] deserebat [, proficiscebantur filii Israel per turmas suas, Ex. 40,34] Gl 1,277,23. pirum pirum farlazan [persecutionem patimur, sed non] derelinquimur [2. Cor. 4,9] 766,28/29 (vgl. Ahd. I,494). giprestent firlazent [sed hunc quoque quam multa] deficiant [vides, Boeth., Cons. 3,9 p. 69,56] 2,68,43. 73,7. firlaze [ne ... vitam doctrina] destituat (2 Hss., 4 destituam) [Greg., Cura Praef. p. 1] 177,29 (1 Hs. bigeban firlâzan). 197,51 (Hss. destituam). ferliez [(Iesus) agebatur a daemonio in deserto, qui, transgressis legibus, iam vulgarem consuetudinem] excessit [cupiditatum sceleribus, Beda in Matth. p. 44] 4,313,12. ferliezc er uuereltrhike, keuuan er ihmilrhike S 94,5. so habent dih die sunda firlazen, nals du sie peccata te dimiserunt, non tu illa 158,5 a, 17. (bei Tagesanbruch) iokiuuelih irrituomo samanunga uuec terrennes ferlazit omnis errorum chorus viam nocendi de(s)serit H 25,3,4. (Jesus) furliez tho Iudeam inti gieng abur in Galileam reliquid Iudaeam et abiit iterum in Galilaeam T 21,10. ruorta ira hant, inti furliez sia thaz fiebar dimisit eam febris 48,2. uuir forliezumes alliu inti folgemes thir nos reliquimus omnia et secuti sumus te 106,5, z. gl. St. uuir ferliezen elliu unde nahfolgoton dih Npw 110,7 (Np relinquere). got min, got min, ziu forliezi thu mih? deus meus, deus meus, utquid dereliquisti me? T 207,2 = T Fragm. S. 291,6, z. gl. St. O 4,33,18. NpNpw 21,2. so teferit craft min, ne farlattu mi cum deficiet virtus mea ne derelinquas me Pw 70,9. uuanda (tiu fortuna) dih habet nu uerlazen reliquit enim te Nb 55,2 [45,14/15]. uuaz ube ih tih noh nehabo gareuuo uerlazen? quid si a te tota non discessi? 62,25 [52,18/19]. so man in (den Affen) iagon gestat . so heuet er daz liebera (Junge) uf zuze sinen brusten ... so imo daranah noten gestat . so uerlazet er daz liebera . unde indrinnet mit temo . daz imo leidera uuas [vgl. dum (simia) vero acrius insequitur, dilectum (catulum) dimittit et fugit, Rem.] 164,14 [138,9] (vgl. auch 1 a). taz aber sia ferlazet . taz habet ferlazen sin uuesen . daz an dero natura stande uuas quod vero ab hac . s. natura deficit . esse etiam [Bd. 5, Sp. 678] quod in sua natura situm est derelinquit 241,7 [192,14. 14/15]. min chraft habet mih ferlazzen dereliquit me virtus mea NpNpw 37,11; ferner: S 29,29. 30. 204,21/22 (derelinquere). H 2,4,1 (linquere). 2 (deserere). T 15,6. 55,7 (beide relinquere). 100,3. 103,2 (beide dimittere). 106,6 (relinquere). 133,11 (dimittere). 147,6. 175,6 (beide relinquere). O 1,18,11. 3,8,16. 24,6. 5,17,21. Pw 70,18 (derelinquere). Nb 35,24. 160,13/14. 240,15 (relinquere) [29,5. 135,13. 192,1]. NpNpw 26,10 (derelinquere). 33,1. 36,28 (2; 1 Beleg derelinquere). 37,11. 22 (derelinquere). 39,13 (3; 1 Beleg derelinquere). 118 A,8 (3; 1 Beleg derelinquere). T,151. 138,16. 139,9 (derelinquere). Cant. Deut. 15. 18 (beide derelinquere). Np 26,9 (derelinquere, Npw lâzan). 70,11 (2; 1 Beleg derelinquere). 18 (derelinquere). Npgl 87,19 (Np derelinquere);
b) mit Akk. d. Pers. u. prädik. Part. im Akk.: min munt chundet din lob . daz du mih scuoffe unde sundonten neferliezze [vgl. peccans non derelictus sum, Aug., En.] NpNpw 50,17;
c) mit abstr. Dat./Dat. d. Pers. statt abstr. Akk./ Akk. d. Pers.: vvilloom eiganeem farlaazzante saar voluntatem propriam deserentes S 207,12. got farliet imo deus dereliquit eum Pw 70,11;
d) mit Objektsatz: keuuisso dese solihhe (d. h. die unverzüglich Gehorsamen) farlazzante saar dei iro sint ergo hii tales relinquentes statim quae sua sunt S 207,10. uuanda du neferlazest truhten die dih suochent quoniam non derelinquis quaerentes te domine NpNpw 9,11. die der al daz sie habent ... uuollen uerlazen [vgl. qui possessa relinquant, Expos.] W 114,14 [205,29];
e) im abs. Dat.: farlazanemu [si non polluta es] deserto [mariti t(h)oro, non te nocebunt aquae istae amarissimae, in quas maledicta congessi, Num. 5,19] Gl 1,277,32. farlazaneru [in tantam autem populus Israhel dementiam venerat ut] deserta [templi vicinia ibi hostias immolaret, Hier. in Matth. 10,28, CCSL 77,71,1714] Mayer, Griffelgl. Salzb. S. 53,73. farlazzanem allem dei doh sint in hantum relictis omnibus quaelibet fuerint in manibus S 249,13, ähnl. 255,12 (relinquere). forlazanero burg Nazareth (Jesus) quam tho ... in Capharnaum relicta civitate Nazareth venit ... in Capharnaum T 21,11. tho sine iungiron alle imo forlazzanemo fluhun tunc discipuli omnes relicto eo fugerunt 185,10; ferner: 19,2. 3. 9. 20,2. 89,1. 118,4 126,3. 182,6 (alle relinquere);
f) in Glossen ohne erkennbare Rektion: firlazzit linquid Gl 1,200,23. ebda. firlazzit relinquid 24. firlazzumes linquimus 26;
g) im Part. Praet., adjekt.: verlassen, im Stich gelassen: pisuichaniu firlazaniu [(Dido zu Äneas:) saltem siqua mihi de te suscepta fuisset ante fugam suboles, ... non equidem omnino] capta [ac] deserta [viderer, Verg., A. IV,330] Gl 2,653,67. ih uuas iung chit sancta ęcclesia . unde nu bin ih alt . unde noh nesah ih rehten man ferlazzenen . noh helfelosen non vidi iustum derelictum NpNpw 36,25; substant.: Ioseph chit augmentatio (merunga) . diu ist Christianorum quia multi filii desertę (d. i. des himmlischen Jerusalems, der Kirche Christi als Mutter) magis quam eius quę habet uirum (uuanda dero ferlazzinun chindo ist michil mer . danne dero diu den man habet) Npgl 80,6; — vielleicht hierher: faraodit farlazzan deserta derelicta Gl 1,106,1. farlazaniu derelicta 107,1. firlazaniu destituta [Hom. Mart.] 2,758,34. [Bd. 5, Sp. 679]
9) etw., jmdn. (an einem Ort/in einem best. Zustand (zurück))lassen, belassen (vgl. auch II 2):
a) mit Akk.: forlaz in (den Feigenbaum) thaz eina iar, unzin ih inan umbigrabu inti mist zuogituon dimitte illam et hoc anno T 102,2. so wit thaz gewimez was, ni firliazun sie niheinaz (der Kinder bis zu 2 Jahren) O 1,20,8 (‘jmdn. am Leben lassen’); ferner: T 87,7. 147,4 (3; alle relinquere);
b) mit Akk. u. prädik. Best. im Akk. (u. Dat. d. Pers.): mit prädik. Adj.: senu, nu uuirdit iu forlazan iuuer hus (Jerusalem) vvuosti ecce relinquitur vobis domus vestra deserta T 142,1, z. gl. St. Npw 101,24 (Np relinquetur, Npgl uuirt ze leibe). er thar niheina stigilla ni firliaz ouh unfirslagana O 2,4,9; — mit prädik. starktonigem Numerale: her ni furlazit mih einon non relinquit me solum T 131,11; ferner: 176,3 (relinquere); — mit prädik. Subst.: ni forlazzu iuuuih uueison non relinquam vos orphanos T 164,4;
c) mit Akk. u. Präp.verb. (als Orts- oder Zustandsangabe), eigentl. u. übertr.: (Symeon:) nu farlaz scalc after uuort dinaz fridiu nunc dimitte (Sab. Anm.) servum tuum domine secundum verbum tuum in pace [Luc. 2,29] Gl 1,734,30 (vgl. Voetz, Lukasgl. S. 228; mit Instr. statt Präp.verb.), z. gl. St. nu forlaz thu ... thinan scalc ... in sibba T 7,6 (dimittis). in dero hello da ist ... aller ubelwillo ... uerlazen in aller ahtunga uliz S 154,59. ni forlazent in thir stein obar steine non relinquent in te lapidem super lapidem T 116,6. pe diu sint ... die ubelen unsaligoren . in unrehtero uningeltedo . ferlazene . danne rehto ingalte multo igitur infeliciores sunt improbi . iniusta inpunitate donati . quam iusta ultione puniti Nb 260,1 [204,5]; ferner: T 27,1. 96,2. 144,2 (alle relinquere); in bruchstückhafter Übers.: .. zi firlazanne .. seniorem tamen unum aut duos semper cum fratribus dimittendum propter disciplinam S 262,18;
d) mit Objektsatz u. prädik. Adj.: daz tuant vnduruhtaan farlaazzante ... kepiotantes stimma tatim si kefolget quod agebant inperfectum relinquentes ... iubentis vocem factis sequantur S 207,14;
e) im abs. Dat.: vvuntun anagitanen giengun samiquekemo furlazanemo plagis inpositis abierunt semivivo relicto T 128,7.
10) (jmdm. etw.) erlassen, vergeben, verzeihen:
a) mit Dat. d. Pers. (auch als Attributsatz) u. abstr. Akk.: uerlaz uns dimitte nobis [debita nostra sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, Prosp., Epigr. 38 Überschr.] Gl 2,380,33, z. gl. St. farlaz uns sculdhi unsero S 29,3. 22 (beide ohne Lat.). 44,50. T 34,6. Npw 140,6 (Np 5 dimitte), ähnl. H 2,9,3 (remittere). thaz ih ... sunta nifurliez themo ih mit rehtu scolta S 327,12, ähnl. 330,15. (Jesus zu dem Gelähmten:) forlaazsenu dhir uuerdant dino suntea remittuntur tibi peccata tua F 1,9/10, ähnl. 15 (dimittere). T 54,4 (remittere). (Jesus zu der Sünderin:) dir sint ferlazen dina sunda Npw 38,13 (Np remissa, Npgl belazzen); ferner: S 44,58 (Hs. A = 56 B). ebda. (Hs. B). 59 (Hs. B). ebda. (Hs. A = 45,61 B). 324,44. F 12,8. 18 (beide in verstümmeltem Text mit zu ergänzendem Dat. d. Pers. u. abstr. Akk.; beide dimittere). T 34,7 (3). 54,6 (alle dimittere). 62,8 (remittere). 99,2. 4. 121,4 (alle dimittere). 138,13 (2; beide remittere). 202,4 (dimittere). 232,6 (2; beide remittere); in bruchstückhafter Übers.: .. rehtlihvn ekii ze haltanne .. eovvit .. si farlazan sciat se omnem regulae disciplinae servaturum ne aliquid ei relaxabitur S 268,23; [Bd. 5, Sp. 680]
b) nur mit Dat. d. Pers.: sama so uuir flazzames unsrem scolom sicut et nos dimittimus debitoribus nostris S 44,51/52, z. gl. St. 29,4. 22 (beide ohne Lat.). T 34,6. Npw 140,6 (Np 5 dimittimus). Orat. dom. 12 (Np belazen), ähnl. H 2,9,4 (remittere), auch S 45,62 (Hs. B, vgl. Hs. A unter d). fone diu ferlazi ih uone herzen ... allen minen scolaren 141,33/142,1 (WB, bilazz ich 142,3 BB). so huuer so quuidit uuort uuidar mannes sune forlazan imo uuirdit quicumque dixerit verbum contra filium hominis, remittetur ei F 6,9, z. gl. St. T 62,8. forlazet ir, thanne forlazit man iu dimittite, et dimittimini 39,2, z. gl. St. so uuirt ouh iu uerlazen Npw 111,5 (Np dimittetur, Npgl uuirt ... fergebin); ferner: S 45,61 (Hs. A). 62 (Hs. A = 61 B). 224,16 (dimittere). F 6,11 (remittere). T 34,7 (dimittere). 62,8 (remittere). 98,1. 4 (beide dimittere). 99,5 (remittere). 138,13 (dimittere). Npw 105,24 (Np 23 dimittere). 108,7;
c) nur mit abstr. Akk.: gnade mir, almahtiger got, unde uerlaze mine schulde S 360,104. mannes sunu habet gauualt in herdhu za forlazanne suntea filius hominis habet potestatem in terra dimittendi peccata F 1,18, ähnl. T 54,7 (dimittere); ferner: F 6,8 (remittere). T 54,5 (dimittere). 62,8 (remittere). 138,14 (dimittere). Npw 105,24 (Np 23 dimittere);
d) abs.: soso ouh uuir farlazzames sicut et nos dimittimus S 224,16/17. forlazet ir, thanne forlazit man iu dimittite, et dimittimini T 39,2, z. gl. St. Npw 111,5 (Np dimittite, Npgl fergebent); ferner: S 45,62 (Hs. A, vgl. Hs. B unter b). T 121,4 (dimittere); — als Part. Praet. hierher (?): untar zuuein zi mittilothe farlazzan retiproga (i. e. reciproca) ad vicem remissa Gl 1,239,4. farlazzaniu remissa ebda.
II. firlâzan nach Art eines Hilfsverbs mit Inf. eines weiteren Verbs:
1) mit Akk. d. Pers. m. Inf. (bei trans. Verben mit Akk.): etw. geschehen lassen, jmdn. etw. tun lassen (vgl. auch die anderen Konstruktionen unter I 5): ni flaz unsic ... den tiuual so fram gachoron S 45,65 (Hs. A = 69 B). fona solihheru sprahhv discun intluhhan mund ni farlazzamees a talia eloquia discipulum aperire os non permittimus 209,17; — im Imp. auch ohne abstr. (pronom.) Akk. (?): flaz uessan sine modo. Pulchre [dixit, Hier. in Matth. 3,15, PL 26,31 B] Mayer, Glossen S. 80,13 (vgl. Glaser, Griffelgl. S. 498,13 a).
2) firlâzan mit Inf. eines weiteren Verbs (zur Bed.verstärkung) u. Akk. d. Pers. u. Präp.verb.: in der Verbindung sizzen firlâzan jmdn. an einem Ort zurücklassen (vgl. auch I 9): her (Hadubrant) furlaet in lante luttila sitten prut in bure, barn unwahsan arbeo laosa S 3,20.
Komp. selbfirlâzan; Abl. firlâzano, firlâzanto; ?firlâz, firlâzanî, firlâzannissî, firlâzâri, firlâznessi, -nissi, firlâzunga; vgl. unfirlâzan.

[Hagl]


 
Artikelverweis fora-lâzan red. v., mhd. vorlâen, nhd. DWB vorlassen. — Graff II,312 f.
Praes.: lâz- ... fore: 1. sg. -o Nk 477,21 [123,1/2]; 3. sg. -et Nb 76,16 [65,23]; fore-lâzet: dass. Nm 859,7/8 (dazu S. CLXXXXI,26) [343,19 (Hs. F, -a- Hss. LMN, alle Hss. getrennt geschr.)]. — Kurzform in der 2. Pers. Sing. Imp. (vgl. Braune, Ahd. Gr.15 § 351 Anm. 2, Paul, Mhd. Gr.23 § 287): la fora: Nm 858,5 (= S. CLXXXX,7) [341,20 (Hs. L)]; (...) fore: 857,24. 29. 858,5. 11 (dazu S. CLXXXX,16/17). 14/15. 17/18 (dazu S. CLXXXX,26). 22 (dazu S. CLXXXXI,2/3). 25/26. 26/27 [341,12 (Hs. F, [Bd. 5, Sp. 681] la Hss. LN). 16 (Hss. FL, la Hs. N). 20 (Hs. F, la Hs. N). 343,1/2 (Hss. FM, la Hss. LN). 4 (Hss. FM, la Hss. LN). 4 Anm. (Hs. M, la Hss. LN). 7 Anm. (Hs. L; la, fore korr. aus fere Hs. N). 7 (Hss. FLM, la Hs. N). 8 (Hss. FM, la Hss. LN)].
Praet.: liez ... uore: 1. sg. Ni 576,2/3 [92,27/93,1].
etw., jmdn. unberücksichtigt lassen, auslassen:
a) mit Akk.: tar si (fortuna) chit priuato . dar lazet si echert ten chuning fore Nb 76,16 [65,23]. fone diu liez ih tiu uore . uuanda alle mahte . oppositorum nieht mahtige nesint Ni 576,2/3 [92,27/93,1]. la daranah fore an dero anderun suegelun lengi . zuene ahto teila des diametri [vgl. in secundae longitudine excipiantur duae octavae partes diametri, Prima] Nm 857,29 [341,16]; ferner: 24. 858,5. 11. 14/15. 17/18. 22. 26/27. 859,7/8 [341,12. 20. 343,1/2. 4. 4 Anm. 7 Anm. 8. 19];
b) mit Objektsatz: âne diu lazo ih fore dien naturlicho io daz eina anaist . âna daz ander [vgl. exceptis his quibus una contrarietas insita est per naturam, Boeth., Comm. Cat.] Nk 477,21 [123,1/2]. la an dero eristun fore . so uilo des diametri si Nm 858,25/26 [343,7].
 
Artikelverweis 
fram-lâzan red. v. — Graff II,313.
Praes.: fram-lazzit: 3. sg. Gl 1,140,29 (PaK).
Praet.: liez- ... fram: 3. pl. -un O 4,30,24 (PV); -an ebda. (F).
fralakti Gl 2,618,61 s. Ahd. Wb. 3,1211 (anders Gl.Wortsch. 5,483 (s. v. fram-lâzan), Ahd. Gl.-Wb. S. 851 (s. v. fir-lâzan)).
1) etw. hervorkommen lassen, nicht zurückhalten, übertr.: thaz sceltan liezun se allaz fram, thaz in zi muate tho biquam [vgl. illudentes dicebant, Matth. 27,41] O 4,30,24.
2) (etw., jmdn.) aufgeben, verlassen: framlazzit disserat (Pa, disserit K) Gl 1,140,29 (zur Verwechslung mit lat. deserit vgl. Splett, Stud. S. 211).
 
Artikelverweis 
furi-lâzan red. v., mhd. vürlâen, nhd. (älter) fürlassen.
Part. Praet.: furi-lazan: Gl 1,231,7 (Ra; oben am -r- rad., vgl. Gl 5,88,33); als verstümmelte Form vielleicht hierher: -laz..: Beitr. 52,156 (clm 4614, 8. Jh.; zur schlechten Lesbarkeit der Griffelgll. vgl. die Hs.-Beschreibung Gl 5,65; wohl kaum 2. sg. imp.).
1) (etw.) hervorkommen lassen: forapraht furilazan prolata (Hs. plorata) emissa Gl 1,231,7.
2) (etw.) auflösen: furilazan [intuendum est, ne dum immoderatius custoditur virtus humilitatis,] solvantur [iura regiminis, Greg., Cura 2,6, PL 77,36 D] Beitr. 52,156.
 
Artikelverweis 
gi-lâzan red. v., mhd. gelâen, -lân; mnd. gelâten, mnl. gelaten; ae. gelǽtan. — Graff II,303 f.
Nb, Nc, Np -â(-).
Praes.: ca-lazz-: 1. pl. -ames Gl 2,249,37 (Berl. Lat. 4° 676, 9. Jh.); ki-: inf. -in 683,63; ke-: 1. sg. -o Thoma, Glossen S. 12,24 (-zz-); 2. sg. -est Np 93,2; gi-: 1. sg. -o Gl 1,390,17 (S. Paul XXV d/82, 9./10. Jh.); 3. sg. -et 2,516,40; 2. sg. conj. -ist S 148,10 (BB); -ast 184,20; inf. -en 141,22 (BB); ge-: dass. ebda. (WB); ca-laz-: 1. sg. -o Gl 2,70,56; ki-: 3. sg. -it 516,40; ke-: dass. -et Nb 83,20 [72,12]. Nc 800,3 [118,14]. Np 148,14; 2. sg. imp. -] Thoma, Glossen S. 7,1; inf. -en 2,18; -in Gl 2,694,7; gi-: 1. sg. -u 4,81,54 (Sal. a 1, 2 Hss.); 3. sg. -it 1,693,28 (M, 4 Hss.). 2,80,48. 134,64 (M, 5 Hss.). 283,35 (M, 2 Hss.). Npw 148,16; 3. pl. -ent Gl 2,667,68; -ænt 628,63 (Hs. korr. -a- über zu tilgendem [Bd. 5, Sp. 682] -iez-, lat. perf.); 1. sg. conj. -e O 5,7,36; 2. sg. conj. -es 3,12,40 (FP); 3. sg. conj. -e Gl 2,668,26; 1. pl. conj. -ames 276,14 (M, 2 Hss.); 2. sg. imp. -] O 5,23,164; inf. -an Gl 2,438,66 (2 Hss.); ge-: 1. sg. -v 4,81,55/56 (Sal. a 1); -e 152,44 (Sal. c); 2. sg. -est S 142,3 (WB); 3. sg. -et Nb 120,1. 297,14 [103,20. 227,16]. Np 118 D,29; 2. sg. imp. -] Gl 2,771,8; gi-last: 2. sg. S 142,6 (BB). — Kurzform in der 2. Pers. Sing. Imp. (vgl. Braune, Ahd. Gr.15 § 351 Anm. 2, Paul, Mhd. Gr.23 § 287): ke-la: Np 118 O,111; gi-: S 148,14 (BB). Npw 118 O,111; ge-: Nc 725,19 [42,10].
Praet.: gi-liezzi: 3. sg. conj. Gl 2,193,48 (M); gi-liaz: 1. sg. O 5,7,38; 2. sg. -]i 4,33,18; 3. sg. -] 3,2,36; ke-liez: dass. Gl 1,789,61. Np 65,17. 108,31; gi-: dass. Gl 2,651,50. 667,38. Npw Cant. Mariae 49; 3. sg. conj. -]i Gl 2,174,16 (clm 6277, 9. Jh.). 193,47 (M, 3 Hss.); ge-: 1. sg. -] 361,37; 3. sg. -] Nb 13,1 [10,25]. Np Cant. Mariae 49. Npw 108,31; ghe-: dass. Gl 4,263,1 (Oxf. Laud. lat. 92, 9. Jh.; zu ghvgl. Bergmann, Mfrk. Glossen S. 293). — Kurzform (vgl. Braune a. a. O., Paul a. a. O.): gi-lie: 3. sg. Gl 2,600,70 (M). 602,57 (M, 2 Hss.).
Verschrieben: ge-lazii: 1. sg. Gl 4,81,55 (Sal. a 1); als verstümmelte Form vielleicht hierher: ..ent: 3. pl. 2,643,54 (l. gilazent (?), vgl. Steinm.; lat. perf.).
cleisuh Gl 2,591,52 (oder cleisiz? Vgl. Beitr. 73,205) s. Ahd. Wb. 2,12 (anders Gl.-Wortsch. 5,483 (s. v. gilâzan), Ahd. Gl.-Wb. S. 325. 901 (s. v. keisur)).
giliez Gl 1,744,1 s. AWB gi-heizan (anders Gl.-Wortsch. 5,484 (s. v. gilâzan)).
I. gilâzan als selbständiges Verb:
1) jmdn., etw. zu, in etw. (hin)zu-, (hin)einlassen: mit Akk. d. Pers./abstr. Akk. u. Adv./Präp.verb. (als Richtungsangabe), in einem Bilde u. übertr.: thaz ... ouh den insliazes (die Türen zum Himmelreich), die du dar zua gilazes O 3,12,40 (FP, giliazes V). ni mag ih thaz irkoboron, theih iamer frawolusti gilaze in mino brusti 5,7,36; ferner: 38; erw. mit refl. Dat.: gilaz thir thara (zum Himmelreich) thinaz muat 23,164 (‘den Sinn auf etw. richten; vgl. Ahd. Wb. 2,276 s. v. thara).
2) etw. zulassen, (jmdm./einer Sache) etw. gestatten, zugestehen, gewähren (vgl. 3, vgl. auch die andere Konstr. unter II):
a) mit abstr. Akk. (u. Dat. d. Pers./Sache; auch nach abstr. Subj.):
α) mit abstr. Akk.: giliezi [quibus dum in magna honestate coniugii aliquid de voluptate (apostolus)] largiretur [, adiunxit: ..., Greg., Cura 3,27 p. 80] Gl 2,174,16. 193,47. gilazzet praestet (1 Hs. noch eligit, 1 -et) [et alterutram permissa licentia sortem, Prud., Ham. 707] 516,40. al daz si fone dien rebus saget . die fortuna gelazet . so opes sint . unde dignitates . unde potentię . uuio murgfare die sin ... daz ist al disputatio Nb 120,1 [103,20]; — mit Ellipse des Akk. (?): gilazit [quatuor autem tam de redditu, quam de oblatione fidelium, prout cuiuslibet ecclesiae facultas] admittit [... convenit fieri portiones, Decr. Gel. XXVII p. 245] Gl 2,134,64. gilazit [quia qui caelestis vitae dulcedinem, inquantum possibilitas] admittit [, perfecte cognoverit, ea quae in terris amaverat, libenter cuncta derelinquit, Greg., Hom. I,11 p. 1473] 283,35;
β) mit abstr. Akk. u. Dat. d. Pers./Sache: gelaz dine stunda [ergo gradum retinens, et prisca volumina linquens,] cede dies [operi, quod pia causa iuvat, Ar., Ep. ad Flor. 24] Gl 2,771,8. gheliez concessit [ergo dominus vitam mihi, sicut pollicitus est usque in praesen- [Bd. 5, Sp. 683] tem diem, Jos. 14,10] 4,263,1. dara nah bito ih, daz du mir gilazzast aller dero tuginde teil, âna die noh ih noh nieman dir lichit deinde precor, domine, ut omnium virtutum, sine quibus nullus tibi placere potest, particeps fieri merear S 184,20. thiu zit ... thaz imo (dem Hauptmann von Kapernaum) iz druhtin so giliaz, thia selbun ganzida (seines Sohnes) gihiaz O 3,2,36. er irhohet daz horn sines liutes . so er in ze zeseuuun sezzet . unde imo sina anasiht kelazet NpNpw 148,14 (= Npw 16). ih purlichota in (Gott) tougeno . under minero zungun ... Daz keliez er minero selo Np 65,17; ferner: S 141,22. 148,10. NpNpw 108,31. 118 O,111. Np 93,2; in der Verbindung frist gilâzan: fone diu ferlazi ih ... in daz selbe gedinge, nah diu so du, got almahtiger, mir frist gelazest, allen minen scolaren S 142,3 (WB, uerrost gilast 142,6 (BB) vgl. unter 8);
b) mit Objektsatz (u. korrelativem Pron. u. Dat. d. Pers.): gilazan [Hippolyto ... Christus posse dedit, quod quis postulet,] adnuere (Glossen: adiuvare, tribuere, concedere) [Prud., P. Hipp. (XI) 182] Gl 2,438,66. gila mir ..., daz ich rehte riuonte uone dir enphahe ... den dinen tiuren antlaz S 148,14. (Merkur zu Jupiter:) gela dinemo sune . daz er manegi nefon geuuinne concede proli quo nepotum provehat numerum Nc 725,19 [42,10]. daz Osiridi sine arbeite dient . taz kelazet imo Mercurius 800,3 [118,14];
c) mit zi + flekt. Inf. (von trans. Verben mit folg. Akk./Objektsatz (u. Dat. d. Pers.)): gilazent [(Aeneas:) nequa mora ignaros, ubi primum vellere signa] adnuerint [superi ..., inpediat, Verg., A. XI,20] Gl 2,667,68 (vgl. cum divi iusserint, Serv.). genade mir mit dinero lege . mit lege fidei . diu uns per gratiam gelazet diu zetuonne . diu uuir fone uns selben getuon nemahtin [vgl. haec est lex fidei, qua credimus et oramus per gratiam nobis donari, ut faciamus quod per nosmetipsos implere non possumus, Aug., En.] Np 118 D,29 (Npw diu uns gelazen ist ... ze tuonne);
d) in Glossen ohne erkennbare Rektion: gilazu nuo nuis .i. nodo (i. e. nuto, Steinm.) Gl 4,81,54. gelaze nuo .i. volo 152,44.
3) jmdm./einer Sache etw./jmdn. (auch: sich) überlassen, (über)geben (vgl. 2):
a) mit Dat. d. Pers. u. Akk. d. Pers. (u. prädik. Subst. im Akk.)/abstr. Akk., eigentl. u. übertr.: giliez [(Neoptolemos) me (sc. Andromache) famulo famulam ... Heleno] transmisit [habendam, Verg., A. III,329] Gl 2,651,50 (vgl. herili voluntate, non lege coniugii, Serv.). kelaz mir dina era vende mihi inquit primogenita tua [Comm. in Gen. = Gen. 25,31] Thoma, Glossen S. 7,1. dir cestiuro. kelazzo tibi concedo [zu: omnia quae cernis, mea sunt, Comm. in Gen. = Gen. 31,43] 12,24. druhtin min ... ziu irgazi thu min, sus garo mih firliazi joh fianton giliazi? O 4,33,18. vuanda mir geliez michel ding der mahtig ist . unde des namo heilig ist quia fecit mihi magna qui potens est . et sanctum nomen eius NpNpw Cant. Mariae 49;
b) (mit Dat. u.) refl. Akk. (auch nach abstr. Subj.), eigentl. u. übertr.: keliez sih [cum (Christus) pateretur, non comminabatur:] tradebat (Hs. -bant permittebat) [iudicanti] se [iniuste, 1. Pet. 2,23] Gl 1,789,61. gilie [Fadus vero non in longum vecordiae eius (des Volksbetrügers Theudas)] indulsit [Ruf., Hist. eccl. II,11 p. 131/132] 2,600,70. gilazænt [multa adeo gelida melius se nocte] dedere [, aut cum sole novo terras inrorat Eous, Verg., G. I,287] 628,63 (vgl. per noctem melius [Bd. 5, Sp. 684] nostro obsequuntur labori, Serv.;sich fügen’). kilazzin [his (herbis) ego saepe lupum fieri et] se condere [silvis Moerim ... vidi, ders., E. VIII,97] 683,63. dic kelazin [(die Erscheinung der Krëusa zu Äneas:) quid tantum insano iuvat] indulgere (vgl. permittere, Serv.) [dolori, o dulcis coniunx? ders., A. II,776] 694,7; mit zuo u. zi + Dat. d. Pers.: geliez mih zuo ze dir me [tibi (Persius dem Cornutus)] supposui (Hs. sep-; (i. ad te segregavi)) [Pers. 5,36] 361,37 (zum Lat. vgl. Ahd. I,609); mit Präp.verb. statt abstr. Dat. (als Zustandsangabe): uuer ist ter sih kelazet in ungedulte . er neuuelle uuehsal tuon sines tinges . souuio iz stat? quis est ille tam felix . qui cum dederit manus inpatientiae . non optet mutare statum suum? Nb 83,20 [72,12].
4) refl.: sich (von irgendwo) nach irgendwohin, (zu jmdm.) nieder-, herablassen, mit Adv./mit lat. Dat., eigentl. u. übertr.: calazzames [valde enim difficile est, ut lingua saecularium mentem non inquinet ...: quia dum plerumque eis ad quaedam loquenda] condescendimus (Hs. condi-) [Greg., Dial. 3,15 p. 313] Gl 2,249,37. (in einem Bilde:) gilazent [post ubi iam thalamis (apes) se] conposuere [, siletur in noctem, Verg., G. IV,189] 643,54. giliez [haec (sc. Iuno) ubi dicta dedit, caelo se protinus alto] misit [ders., A. X,634] 667,38. souuaz sih nideror gelazet . tanne ze ebenmuoti . alde hohor gestiget . taz ferliuset tia saligheit . unde darbet tes lones quicquid ... infra subsistit Nb 297,14 [227,16]; in der Verbindung sih thara gilâzan sich einer Sache zuwenden: za demo laze. daz uvir unsih dara ni gilazames [nulla nos detractio ad iram provocet, atque] ad remissionem [inutilis gratiae nullus favor inclinet, Greg., Hom. I,6 p. 1454] Gl 2,276,14 (3 Hss. nur zi themo lâze, 1 Hs. zi themo lâze. thaz uuir unsih thara ni lâzamês).
5) refl.: sich (von irgendwo) entfernen: gilie [sed et hoc beneficio loco] cesserat [, si comprehensum vivum licuisset evadere, Ruf., Hist. eccl. III,6 p. 203] Gl 2,602,57. gilaze [ipsum (sc. Turnum) optestemur ...:] cedat [, ius proprium regi patriaeque remittat, Verg., A. XI,359] 668,26 (vgl. pulsus abi, Serv.). to snifta nider daz sus erstouta gezuahte (der Musen). Unde uore schamon irrotende . geliez iz sih tristis limen excessit Nb 13,1 [10,25].
6) (auf etw.) verzichten: gilazzo cedo [iuri propinquitatis: neque enim posteritatem familiae meae delere debeo. Tu meo utere privilegio, Ruth 4,6] Gl 1,390,17.
7) (jmdn. (zu etw.), etw.) veranlassen: mit (in der Glosse nicht übers.) Akk. d. Pers. u. Präp.verb.: gilazit [idque omnium videbitur iniquissimum ... vel puniri improbos vel remunerari probos quos ad alterutrum non propria] mittit [voluntas, Boeth., Cons. 5,3 p. 129,88] Gl 2,80,48; — mit Ellipse des Akk. (?): gilazit [auxilium feret gens Iudaeorum (den Römern), prout tempus] dictaverit [, corde pleno, 1. Macc. 8,25] Gl 1,693,28.
8) jmdm. vergeben (?): vone diu bilazz ich ... in daz selba gidinge, nah diu so du, got alemahtige, mir uerrost gilast, allen minen sculdigon S 142,6 (BB, vgl. 142,3 (WB) unter 2 a).
II. gilâzan nach Art eines Hilfsverbs mit Inf. eines weiteren Verbs (auch Passiv): mit abstr. Akk./ Akk. d. Pers. m. Inf. (bei trans. Verben mit Akk.): zugestehen, einräumen, daß etw. geschieht, jmdn. etw. tun lassen (vgl. auch die anderen Konstruktionen unter I 2): calazo [quoque uno felicitatem minui tuam vel ipsa] concesserim [, tui desiderio lacrimis ac dolore [Bd. 5, Sp. 685] (uxor) tabescit, Boeth., Cons. 2,4 p. 32,21] Gl 2,70,56. sid r doch si io nionaltre neuuolta kelazen ferstan [(Gott)] quos (d. h. die ersten Menschen) tamen (fehlt Ausg.) nunquam permitteret (Ausg. -misit) advertere [nuditatem suam, Comm. in Gen., PL 107,493 A] Thoma, Glossen S. 2,18.
Abl. gilâz, gilâzanî, vgl. AWB thuruhgilâz.

[Hagl]


 
Artikelverweis hera-in-lâzan red. v., nhd. hereinlassen.
Praet.: liez hara-in: 3. sg. Nb 11,23/24 [9,24/25 (hara in)] (vgl. auch Ahd. Wb. 4,961 s. v. hera B II 2 b).
jmdn. zu jmdm. hereinlassen: mit zi + Dat. d. Pers., in einem Bilde: uuer liez harain ze disemo siechen . tise geuueneten huorra ze theatro (d. h. tie meteruuurkun)? quis permisit has skenicas . i. theatrales meretriculas (sc. poeticas Musas) accedere ad hunc aegrum?
 
Artikelverweis 
hina-lâzan red. v., mhd. hinlâen, nhd. DWB hinlassen. — Graff II,313.
Praes.: lazen ... hina: 1. pl. Npgl 13,5. 17,44 (vgl. auch Ahd. Wb. 4,1101 s. v. hina A III; zur Endg. vgl. Braune, Ahd. Gr.15 § 307 Anm. 5).
jmdn. (weg)gehen lassen: mit Akk. u. prädik. Part. im Akk.: si dimiserimvs evm vivum . secvlum post illvm ibit (lazen uuir in hina lebenten so uolget imo alliu de uuerlt) Npgl 17,44 (NpXgl nur lazin, Npw uerlazen); mit Akk. u. Adv. : si dimittimvs evm sic . omnes credent in evm (lazen uuir in so hina so gloubint se alle an in) 13,5 (Npw nur laze).
 
Artikelverweis 
in-lâzan red. v., mhd. înlâen, nhd. DWB einlassen; mnd. inlâten, mnl. inlaten; afries. inleta; ae. inlǽtan (vgl. Bosw.T., Add. S. 44). — Graff II,306.
Praes.: in-lazzit: 3. sg. Gl 1,178,34 (PaK); -laz-: dass. -it ebda. (Ra); inf. -en Nc 745,24 [61,6] (-â-; lat. Passiv).
(etw.), jmdn. (hin)ein-, hereinlassen: inlazzit inuuirfit incutit inmittit Gl 1,178,34. hiez er (Jupiter) inlazen daz herote dero goto deorum senatum iussit admitti [vgl. recipi, Rem.] Nc 745,24 [61,6].
 
Artikelverweis 
in-fir-lâzan red. v., mhd. Lexer înverlâen, -lân (vgl. DWb. III,334 f. s. v. einverlassen). — Graff II,312.
Part. Praet.: in-fer-lâzen: Nc 756,6/7. 757,24 [72,1. 73,14].
jmdn. (hin)ein-, hereinlassen: so uuurten do inferlazen Iouis sune (Mars u. Liber) dehinc admissi [vgl. recepti, Rem.] tonantis ipsius filii Nc 757,24 [73,14]; ferner: 756,6/7 [72,1] (admittere).
 
Artikelverweis 
int-lâzan red. v., mhd. Lexer entlâen, -lân, nhd. DWB entlassen; mnd. entlâten, mnl. ontlaten; ae. onlǽtan. — Graff II,305 f.
Nb, Nc, Np -â-.
Praes.: ant-lazz-: 1. sg. -u Gl 1,132,35 (Pa); nint-: 3. sg. -it 88,30 (Pa); in-: 1. sg. -u 132,35 (K); part. -andi 148,9 (K; zur Wiedergabe von lat. Fem. mit ahd. Part. Praes. vgl. v. Guericke § 24, vgl. aber den Ansatz intlâzantî st. f. im Ahd. Gl.-Wb. S. 306); int-laz-: 3. sg. -it H 4,2,1. Npw 118 I,70; -et Nb 125,12. 230,31 [108,2. 185,27]. Np 118 I,70; 3. sg. conj. -e Gl 2,668,27 (-laze, mit nachträglichem, etymol. unberechtigtem h-). H 15,1,4; ent-: inf. -an Gl 2,30,44. Tiefenbach, Aratorgl. S. 24,11; part. nom. pl. m. -ente Gl 1,770,21; in-: 1. sg. -u 132,35 (Ra). T 19,6 (-t- vor -l- ausrad.); 3. sg. -it Gl 2,630,20. 633,11; 2. sg. imp. -] 1,188,7 (KRa). 2,637,2 (anders Gl.-Wortsch. [Bd. 5, Sp. 686] 5,484 (s. v. in-lâzan)); en-: part. nom. pl. m. -ende 1,770,21; -endi 22. 5,21,28.
Praet.: int-lez: 1. sg. S 315,19 (Ausg. -liez; oder verschr.?); -liez 3. sg. Gl 2,76,26 (-ạiez, Rasur von -e). NpNpw 113,8; in-: dass. Gl 2,1,20. 656,9. 709,39.
Part. Praet.: int-lazzaner: nom. sg. m. Gl 1,468,31 (Rf); -lazen-: nom. sg. f. -iu Nc 716,29 [33,20] (lat. prs.); in-: dat. pl. -en Gl 2,709,19.
Verschrieben: un-laz: 2. sg. imp. Gl 1,188,7 (Pa); et-lazen: inf. 2,773,31 (mit fehlendem Nasalstrich (?), vgl. Schlechter, Aratorgl. S. 128 f., 173); lazzit: 3. sg. 1,88,30 (K; zur Konjektur nent- vgl. Splett, Stud. S. 153; anders Gl.-Wortsch. 5,484 (s. v. in-lâzan)); verstümmelt: inlaz..: dass.? 2,671,46 (l. inlazit (?), Steinm.; anders Gl.Wortsch. 5,484 (s. v. in-lâzan)).
antlazzot, -et Gl 4,72,14 s. AWB antlâzôn (anders Gl.-Wortsch. 5,484 (s. v. int-lâzan)).
1) etw. von sich lassen, loslassen, wieder hergeben; etw. lockern, (auf)lösen, entspannen:
a) eigentl.: intliez [hanc (sc. virgam) si curvans dextra] remisit [, recto spectat vertice caelum, Boeth., Cons. 3,2 p. 55,29] Gl 2,76,26. inlazit [verum ubi ... Iuppiter (vgl. aër, Serv.) uvidus austris denset erant quae rara modo, et quae densa] relaxat (recrescit) [, vertuntur species animorum, Verg., G. I,419] 630,20. inlazit [(terra, quae) bibit umorem et, cum volt, ex se ipsa] remittit [, ... illa tibi laetis intexet vitibus ulmos, ders., G. II,218] 633,11. inliez [vix primos inopina quies] laxaverat [artus (des Palinurus), ders., A. V,857] 656,9. inthlaze [ipsum (sc. Turnum) optestemur ...: cedat, ius proprium regi patriaeque] remittat [ebda. XI,359] 668,27. uuenita inlazit [Aeneas instat contra (sc. Turnum) telumque] coruscat [ingens arboreum, ebda. XII,887] 671,46. daz muade ruachom lihamun slaf intlaze firru ut fessa curis corpora somnum relaxet otio H 15,1,4. meistar, alla thesa naht arbeitente niouuiht ni gifiengumes, in thinemo uuorte inlazu ih thaz nezzi in verbo autem tuo laxabo rete T 19,6; zugila intlâzan: inlazenen zugilon [furit] inmissis [Volcanus] habenis [transtra per et remos et ... puppis, Verg., A. V,662] Gl 2,709,19. inliez zugila [iungit equos auro genitor (sc. Neptunus) spumantiaque addit frena feris manibusque omnis] effundit (Hs. effudit) habenas [ebda. V,818] 39;
b) bildl.: then zuhil intlâzan: intlazet si (d. i. tiu minna) den zuol . souuaz nu geminne ist . taz peginnet sar fehten hic si remiserit frena . quicquid nunc amat invicem . geret bellum continuo Nb 125,12 [108,2];
c) übertr.: entlazan [nescius interea curis] laxare [quietem Paulus in orbe docet, Ar. II,307] Gl 2,30,44. 773,31. Tiefenbach, Aratorgl. S. 24,11; (zugila)/zuhil intlâzan (die)/den Zügel lockerlassen: inliez [omnibus his (sc. epulis) licito genitor promptissimus uti praestitit et totas vitae] laxavit [habenas, Av., Poem. lib. 2,174] Gl 2,1,20. herro allero chuningo ... des uuerltzimberes zuol zihet er . unde intlazet er orbis ... habenas temperat Nb 230,31 [185,27]; — ni intlâzan fest-, zurückhalten: anchlepet habet uuarit faruuarit nintlazzit coercit tenit vetat prohibet cohibet Gl 1,88,30 (zu K s. Formenteil); — im Part. Praet., adjekt.: gnädig gestimmt, aufgeschlossen: intlazzaner [principes Iuda ... adoraverunt regem, qui] delinitus (Hs. delenitus) [obsequiis eorum, acquievit eis, 2. Paral. 24,17] Gl 1,468,31. [Bd. 5, Sp. 687]
2) refl.: sich (zu etw.) erweichen, bildl.: aber nah sinero resurrectione do er uuas interpres scripturarum ... unde in spiritum sanctum gab . do intliez er (Christus) sih unde uuard in fons aquę salientis in uitam ęternam [vgl. seipsum enim et quamdam duritiam liquefecit ad irrigandos fideles suos, Aug., En.] NpNpw 113,8. iro (d. i. dero ubermuoton) herza ist kerunnen also milch . ist ferhertet . unde neintlazet sih ze guote 118 I,70.
3) etw. unterlassen, von etw. ablassen: entlazente [vos domini eadem facite illis (sc. servis),] remittentes [minas: scientes quia et illorum, et vester dominus est in caelis, Eph. 6,9] Gl 1,770,21. 5,21,28. so si (Virtus) do gehorta daz iz Philologia uuas ... so uuard si is so fro . daz si ioh eteuuaz iro guonun hartun intlazeniu . den lichamen erscutta ut aliquanto de ingenito rigore descendens [vgl. deficiens, Hs. Bern 56, K.-T. 4 A,51] . etiam corpore moveretur Nc 716,29 [33,20].
4) (etw.) verzeihen (?): antlazzu exuror (i. e. exoro(r)) Gl 1,132,35 (zum lat. Lemma vgl. Albers, Abrog. S. 170). inlaz ignosce 188,7.
5) intrans.: einer Sache nachgeben, vor etw. (zurück)weichen: inlaz [hunc (sc. equum) quoque, ubi aut morbo gravis aut iam segnior annis defecit, abde domo, nec turpi] ignosce [senectae, Verg., G. III,96] Gl 2,637,2. ih giho dir, trohtin, daz ih minemo lichnamin mera intliez, dan ih scolte S 315,19. giu intlazit pleichenti nahemu tage naht chumfti iam cedet pallens proximo diei nox adventui H 4,2,1; — Part. Praes.: nachgebend, -giebig: deil nemandi (PaK) daz ist inlazzandi fon imu (nur K) pars(s)imonia Gl 1,148,9 (zur korrigierenden Glossierung in K vgl. Splett, Stud. S. 220, zum lat. Lemma vgl. Thes. X,490,42 ff.).
Abl. intlâzanî.

[Hagl]

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort: