Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
bi-leggen bis umbi-leggen (Bd. 5, Sp. 727 bis 731)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis bi-leggen sw. v., mhd. nhd. MWB belegen; as. bileggian (s. u.), mnd. mnl. beleggen; afries. bilega; ae. belecgan. — Graff II,92 f.
pi-lecges: 2. sg. conj. Gl 2,166,32 (clm 6277, 9. Jh.). — pi-lak-: 3. sg. -it Gl 1,62,31 (K); -lec-: 2. pl. imp. -at 552,20 (Rb); bi-: part. prt. nom. oder acc. pl. f.? -ito 2,324,19 (-kito). — pi-leg-: 3. sg. -it Gl 1,62,31 (PaRa). 608,42 (M, 7 Hss.); 3. sg. prt. -ete 43 (M); part. prt. -it 419,4 (M); dat. pl. -iten 384,7 (M, 2 Hss.); -itin 8 (M); acc. pl. m. -ita 11 (M; acc. pl. m.?). 418,64 (M, 4 Hss.). 426,43 (Rb). 705,5 (M, 4 Hss., 1 Hs. -gita übergeschr.); -ite 419,2 (M); -ete 418,66 (M); -iti 705,8 (M); bi-: Grdf. -it 384,10 (M, 2 Hss.). 488,17. 19 (Sg 299, 9. Jh.). 22; acc. pl. m. -ita 418,68 (M, 2 Hss.); -iti 67 (M); be-: dass. -ita 68 (M); pileig-: dat. pl. -eten 384,9 (M); acc. pl. m. -ita 419,3 (M). — b-leit: part. prt. Gl 1,419,5 (M).
[Ae. ist: bi-legid: part. prt. Gl 1,488,16 (Carlsr. Aug. CXXXV, 10. Jh.). 18 (Sg 299, 9. Jh.; letztes -i- aus e korr.). bi-leid: part. prt. Gl 1,488,21 (Rz).]
Verschrieben, verstümmelt: pi-legite: part. prt. dat. pl.? Gl 1,384,10 (M; nach pilegite abgeschnitten, Steinm.); bilaggi: 3. sg. conj. prt. 4,304,24 = Wa 61,15/16 (Ess. Ev., 10. Jh.; l. bilagdi?).
1) etw. belegen, bedecken, beschlagen (mit etw.): pilecges [faciesque vectes de lignis sethim, et] operies [auro, Greg., Cura 2,11 p. 33 = Ex. 25,13] Gl 2,166,32; — im Part. Praet., mit (mit +) Dat./Instr.: mit isarno pilegiten [nec potuit delere habitatores vallis, quia] falcatis [curribus abundabant, Jud. 1,19] Gl 1,384,7. mit isarna pilegita vuagana [populum quoque eius adducens serravit, et circumegit super eos] ferrata (2 Hss. ferramenta) carpenta [2. Reg. 12,31] 418,64, z. gl. St. isarne pilegita uuagana 426,43. berianbed gildi bilegid .i. tragabethti mit goldu bilegit lectuli (3 Hss. lecti) ... aurei (1 Hs. aures) [et argentei, super pavimentum ... dispositi erant, Esth. 1,6] 488,16 (2 Hss., 2 weitere berianbed deauratum, 1 Hs. nur birbed londe bileid, 1 nur tragabetti mit goldo bilegit). mit uvafanun ł mit segansun pilegita [secum habentem peditum centum decem millia ..., currus] cum falcibus [trecentos, 2. Macc. 13,2] 705,5 (1 Hs. mit segasun pilegita ł vuaffanun, 2 Hss. nur mit seginsun pilegit, 1 Hs. umbileggen). mit isine bilekito ormiscos. ligamen ł circulus colli. inde organa armizata (vgl. Mlat. Wb. I,967,19 f.) [ohne Kontext] 2,324,19; — hierher wohl auch (in Mißverständnis der lat. Konstruktion): endi that man sia mid ysopo bilaggi refert. spongiam superpositam esse arundini [illi autem spongiam plenam aceto, hyssopo circumponentes,] obtulerunt ori eius (dazu Randgl. nec moveat quemquam quomodo spongiam ori eius potuerunt admovere) [Joh. 19,29] Gl 4,304,24 = Wa 61,15/16.
2) voll-, verstopfen: pilecat [fulcite me floribus,] stipate [me malis, Cant. 2,5] Gl 1,552,20 (z. gl. St. vgl. W 31,1 s. v. umbileggen). pilegit [qui] obturat (7 Hss. obdurat) [aures suas ne audiat sanguinem, Is. 33,15] 608,42.
3) zurücklegen: pilegit reponit Gl 1,62,31.
 
Artikelverweis 
fir-leg(g)en sw. v., mhd. nhd. verlegen; mnd. vorleggen, mnl. verleggen; ae. forlecgan (vgl. Bosw.-T., Suppl. S. 248). — Graff II,93.
fer-legen: inf. Np Fides 2.
etw. verdecken: vuanda ... daz iro spectatoribus unzimig tuohta dannan begondon sie (d. i. histriones) iro [Bd. 5, Sp. 728] anasiune ferlegen cauatis lignis . diu latini nu laruas heizent.
 
Artikelverweis 
fora-leggen sw. v., mhd. nhd. vorlegen; mnd. vrleggen, mnl. voreleggen; got. faurlagjan s. v. lagjan. — Graff II,93.
fora-gi-legito: part. prt. nom. sg. m. Gl 2,432,39 (clm 14395, Gll. 11. Jh.).
im voraus festlegen, vorherbestimmen: der foragilegito tac praescriptus [et iam fluxerat] dies [Prud., P. Laur. (II) 165] (zur Glossierung vgl. Lauffer S. 211 f.).
 
Artikelverweis 
gi-leggen sw. v., mhd. gelegen, frühnhd. gelegen (vgl. DWb. IV,2934); as. gileggian; mnl. geleggen; ae. gelecgan; got. galagjan. — Graff II,90 f.
ka-lacken: inf. Gl 1,130,7 (Pa); ke-leckanne: dat. sg. S 260,23/24 (B); gi-lecc-: 1. pl. -emes Gl 1,611,28 (M); -imes ebda. (M). — ki-lek-: 3. sg. -it Gl 1,254,13 (K); 2. sg. conj. -es 290,20 (Jb-Rd); inf. -en 130,7 (K); -in 2,676,67 (Schlettst., 12. Jh.). — ka-leg-: 3. sg. prt. -ita Gl 1,335,10 (Rb); ki-: 3. pl. -ant 2,683,21 (Schlettst., 12. Jh.); inf. -en 1,130,7 (Ra); gi-: 3. sg. -it T 67,13; 3. sg. prt. -ita Gl 1,803,36 (M, 2 Hss.). 2,429,52. T 5,13. O 1,11,42 (gi- in V übergeschr.); 3. sg. conj. prt. -iti 33 (PV). 4,12,64 (-i aus a korr. V); 3. pl. conj. prt. -in 35,26. — gi-leiti: 3. sg. conj. prt. OF 1,11,33.
Verschrieben: gi-legitum: 3. pl. prt. Gl 2,651,36 (l. gilegitun, Steinm.; lat. prs.).
1) etw., jmdn. wohin legen, an eine best. Stelle bringen, mit Akk. u. in + Akk./Adv.: inti kalegita daz in dicchi des stades [posuitque intus infantulum,] et exposuit eum in carecto (-ta Hs.) ripae [fluminis, Ex. 2,3] Gl 1,335,10. momentum suc. momentum est. sosa vuir in vuaga gileccimes ivuit der eristo vuich den si in einemo rune gituot. momentum dicitur [zu: ecce gentes quasi stilla situlae, et quasi momentum (quantum cito statera declinatur, vgl. Gl 5,425,15) staterae reputatae sunt, Is. 40,15] 611,28 (6 Hss. nur suc). gilegita [peperit filium suum primogenitum ... et] reclinavit [eum in praesepio, Luc. 2,7] 803,36, z. gl. St. gibar ira sun eristboranon ... inti gilegita inan in crippea T 5,13; bildl., in der Verbindung: in bant gileggen in Fesseln legen: then furiston therera worolti ... in bant inan gilegiti O 4,12,64; in der Verbindung: suntar gileggen beiseite legen: suntar kilekes kisparees [separabis aliam decimam ex omnibus ... et] repones (Hs. reponas) [intra ianua tuas, Deut. 14,28] Gl 1,290,20.
2) etw., jmdn. hin-, ab-, weglegen (an einer best. Stelle):
a) allgem.:
α) mit Akk. u. Präp.verb.: mit + Dat.: scono nan (d. i. den Sohn) insuebita inti bi iru nan gilegita O 1,11,42; — mit in + Dat.: intfahant nivvviv (Kleider) altiv ... kebant in antvvarti ze keleckanne in vvathvse reponenda in vestiario S 260,23/24;
β) mit Akk. u. Adv.: thâr: thaz siu thes gifartin, oba sie nan thana fuartin, odo thaz gisitotin, gifuaro thar gilegitin O 4,35,26; — uuâr: war sinan (d. i. das Kind) gibadoti joh war sinan gilegiti — ni wanu, thaz si iz wessi 1,11,33; Glosse: gilegitun [tectos per herbam] disponunt [enses et scuta, Verg., A. III,237] Gl 2,651,36;
b) spez.: in der Verbindung: fundamentum (lat.) gileggen das Fundament legen: after thiu her gilegit thie fundamenta quam posuerit fundamentum T 67,13. [Bd. 5, Sp. 729]
3) etw. nach hinten legen, zurücklegen: gilegita [ergo ut recline mollibus] reiecit (Hs. redegit; vgl. degit, Serv.) [aulaeis caput, Prud., P. Vinc. (V) 366] Gl 2,429,52.
4) (etw.) niederlegen, -werfen: kalacken arslahan efudire interficere Gl 1,130,7 (zu lat. ef(f)udire für effundire vgl. Splett, Stud. S. 197). kilekit sternit 254,13 (zum lat. Glossenzushg. und zur Glossierung vgl. Splett a. a. O. S. 379 f.).
5) intrans.: ruhen, brachliegen (von Feldern): kirestin ł kilekin [alternis idem tonsas] cessare [novalis, Verg., G. I,71] Gl 2,676,67. kilegant [sic quoque mutatis] requiescunt [fetibus arva, ebda. 82] 683,21; beide Belege in ders. Hs.
 
Artikelverweis 
hera-zuo-leggen sw. v. — Graff II,93 s. v. zuo-legjan.
hara-zuo-legen: inf. Nb 191,13/14 [160,8] (K.-T. hara zuolegen).
hinzufügen: neist sconeren . danne daz unsih ratio leret harazuo legen nihil pulchrius est . quod his annectendum ratio persuadet (vgl. auch hera B II 9 d).
 
Artikelverweis 
ir-leggen sw. v., mhd. nhd. Lexer erlegen; mnd. mnl. erleggen; ae. alecgan. — Graff II,91.
ar-leccan: inf. Gl 2,645,66 (zweites c aus k (?) korr., Steinm.); -leckeant: 3. pl. 1,222,11 (Ra). — ir-lekent: 3. pl. Gl 1,222,11 (K). — er-legetî: 3. sg. conj. prt. Nb 280,13 [216,24].
Unsicher: ar-licku: 1. sg. Gl 4,327,35 (clm 14456, 9. Jh.; k aus Korr., zu irleggen, so Steinm., so auch Ahd. Gl.Wb. S. 365 und Raven I,311; oder zu irliggen, so erwogen im Gl.-Wortsch. 6,78).
1) (jmdm. etw.) auferlegen, (etw. über jmdn.) verhängen: arleccan [sic] volvere [Parcas, Verg., A. I,22] Gl 2,645,66. fatum hiezen die alten liute . so Seruius chit . uocem Iouis . samoso daz mannolichemo solti geskehen . daz er imo sprechendo erlegeti Nb 280,13 [216,24]; — unsicher ist: irlekent opponunt Gl 1,222,11 (R ingagansezzen; vgl. Splett, Stud. S. 319, der auf die mlat. Bed. von opponereauferlegenhinweist).
2) unklar, ob hierher: stützen (?): arlicku fulcio Gl 4,327,35 (vgl. Formenteil; zum lat. Lemma vgl. Gl 1,550,14 s. v. untarleggen).
 
Artikelverweis 
nidar-leggen sw. v., mhd. Lexer niderlegen, nhd. niederlegen; as. niđarleggian (vgl. Gallée, Vorstud. S. 229, s. u.), mnd. nēderleggen, mnl. nederleggen. — Graff II,92.
nidar-leg-: 2 sg. imp. -i Gl 1,277,17 (Jb-Rd); 3. sg. prt. -ita 390,25 (M, 3 Hss.). 477,55 (M, 2 Hss.); 3. pl. prt. -itun 699,35 (M, 4 Hss., 2 -legi); -gi-leg-: part. prt. dat. pl. -iten 804,55 (M, 2 Hss.). T 181,1; nider-leg-: 3. sg. -it Gl 2,708,55; 2. pl. -et S 358,28; 3. sg. prt. -iti Gl 1,390,26 (M). 477,56 (M, 3 Hss.; oder conj. prt.?); 3. pl. prt. -itin 699,37/38 (M); -ge-leg-: part. prt. -it 2,688,33; nidir-leg-: 3. sg. -it 1,477,57 (M, 2 Hss.; oder (conj.) prt. (?), vgl. Parallelhss.); 3. sg. prt. -ita 2,657,8 (von zweiter Hand korr. aus nidirligit, Steinm.); -ite 1,390,27 (M, 2 Hss.); 3. pl. prt. -itin 699,37 (M, 2 Hss.); dass.? -it 38 (M; zum übersehenen Nasalstrich der Vorlage vgl. Matzel S. 53); nithar-: part. prt. dat. sg. m. -idemo 4,206,4. — nider-ge-liget: part. prt. Np 91,11 (nîder geleget K.-T.; zu -leget vgl. Beitr. 33,71). — nider-leite: 3. sg. prt. Gl 1,390,26 (M).
legez ... nidar: 2. sg. imp. Thoma, Glossen S. 11,35 (kontrahiert mit dem Pron.).
Verschrieben, verstümmelt: nider-lit: für 3. sg. (?) Gl 1,477,58 (M; oder (conj.) prt. (?), vgl. Parallelhss.); [Bd. 5, Sp. 730] [nider-leggiandes: part. prs. gen. sg. m. Pk 28,7 (vgl. Mischtexte S. 431; zweites g unsicher; Ausg. konjiz. -leggiandies)].
1) etw., jmdn. (auch: sich) zu Boden legen:
a) (etw.) hin-, niederlegen (an einer best. Stelle): nidirlegita [(Cerberus) immania terga] resolvit [fusus humi totoque ingens extenditur antro, Verg., A. VI,422] Gl 2,657,8; in der Verbindung: nidargilegitên kneuuun kniend: nidargilegiten kneuuon fiel in sin annuzi inti betota positis genibus procidit in faciem suam et orabat T 181,1; Glosse: nidargilegiten positis [autem genibus, clamavit (Stephan) voce magna, Acta 7,60] Gl 1,804,55; — mit Adv.: hier: legez hier nidar no pone hic (yronicos dictum est) [coram fratribus meis, et fratribus tuis, Comm. in Gen. = Gen. 31,37] Thoma, Glossen S. 11,35; — hierher vielleicht: milite pendente upgeuuegenemo. labente nithargilegidemo slifendemo Gl 4,206,4 (zur Glossierung vgl. auch Katara S. 152);
b) (sih) nidarleggen sich niederwerfen, -legen: nidarlegita [venit (Ruth) abscondite, et discooperto pallio a pedibus eius, se] proiecit [Ruth 3,7] Gl 1,390,25. nidarlegita sih [(Tobias) veniens in domum suam,] iactasset se (4 Hss. letasse(n)t) [iuxta parietem, et obdormisset, Tob. 2,10] 477,55 (2 Hss. ohne Refl.-Pron., 1 Hs. gitôden). nidarlegitun sih [sacerdotes autem ante altare cum stolin sacerdotalibus] iactaverunt se [2. Macc. 3,15] 699,35. nidergelegit [non ego vos posthac viridi] proiectus [in antro ... videbo, Verg., E. I,75] 2,688,33. ir uf stet, ir iu nider leget, so sult ir den heiligen glouben sprechen S 358,28.
2) (etw.) ab-, weglegen: nidar legi [iam nunc] depone [ornatum tuum, ut sciam quid faciam tibi, Ex. 33,5] Gl 1,277,17. niderlegit [hic victor caestus artemque] repono (Hs. reponit) [Verg., A. V,484] 2,708,55 (vgl. et arma se dicit deponere, et arti renuntiare, Serv.).
3) jmdn. vernichten: vnitas ęcclesię meę (diu einsamina minero briute) chit Christvs uuirt danne irhauen . hereses (irridin) uuerdent nidergeliget [vgl. omnes haereses cum inimicis dei peribunt, Aug., En.] Np 91,11.
[4) (etw.) unterbrechen (?): stemne drohtines niderleggiandes vox domini intercidentis flammam ignis Pk 28,7]
 
Artikelverweis 
ubar-leggen sw. v., mhd. nhd. überlegen; mnd. overleggen (vgl. Schiller-Lübben 3,267), mnl. overleggen; ae. oferlecgan (vgl. Bosw.-T., Suppl. S. 660). — Graff II,92.
uber-leg-: 3. sg. prt. -eta Nc 732,9 [48,21]; part. prt. -et Nb 42,30 [34,27].
jmdm. etw. vorwerfen, vorhalten: temo hertuome habest tu filo harto uberleget . sina unrehtun urteilda increpuisti etiam vehementer factum iniusti senatus Nb 42,30 [34,27]. (Pallas) do eteuuaz sih midentiu . unde fore magedlichen scamon errotendiu ... uberlegeta si Iovi . daz er sia maged frageta des kehileiches inprobrabat aliquantulum . quod super nuptiis virgo consulitur Nc 732,9 [48,21].
Abl. ubarlaga.
 
Artikelverweis 
ubari-gi-leggen sw. v. — Graff II,92.
gi-legkent uberi: 3. pl. OF 4,5,33. — gi-leggent ubari: 3. pl. O 4,5,33 (PV; -t in V nachgetragen); zu ubari- vgl. Nemitz § 41,4.
etw. über jmdn. legen, mit Akk. d. Pers. u. Akk. d. Sache, bildl.: sar so iro sito bilidi sie thih gileggent ubari ... so buit druhtin in thir. [Bd. 5, Sp. 731]
 
Artikelverweis 
ûf-leggen sw. v., mhd. ûflegen, nhd. auflegen; mnd. upleggen (vgl. Schiller-Lübben 5,116 f.), mnl. opleggen; afries. upledza (vgl. Holthausen, Afries. Wb.2 S. 120). — Graff II,92.
ûf-keleget: part. prt. Nb 24,19 [20,6].
etw. auflegen: abacus ist ein descriptio . daz chit ein bilde an einemo brete . alde an einero pagina ... tar misseliches pildes caracteres ufkeleget uuerdent.
 
Artikelverweis 
umbi-leggen sw. v., mhd. Lexer umbelegen, nhd. DWB umlegen; as. umbileggian (s. u.), mnd. ummeleggen (vgl. SchillerLübben 5,8), mnl. ommelegen. — Graff II,92.
umbi-leggia: 3. sg. conj. Gl 4,297,62/63 = Wa 55,31 (Ess. Ev., 10. Jh.). — umbe-leget: 2. pl. imp. W 31,1 (BCF; v- K) [67,31]; -leged: dass. ebda. (A).
Verschrieben: vmbe-giten: part. prt. acc. pl. m. (?) Gl 1,705,8/9 (so auch Gl.-Wortsch. 6,16, vgl. aber Ahd. Gl.Wb. S. 644 s. v. umbituon).
1) etw. herumlegen: so is it samo so man thar mehs umbi leggia cum aliquis peccator ... cum vero ammonitur peccata sua poenitere. quasi stercora mittantur, Randgl. zu: leggia [domine dimitte illam ... usque dum fodiam circa illam, et] mittam [stercora, Luc. 13,8] Gl 4,297,62/63 = Wa 55,31.
2) etw., jmdn. mit etw. umgeben: unter leget mih mit bluomon, umbe leget mih mit epfelon, uuanta ih mines uuines minnon siechon fulcite me floribus, stipate me malis, quia amore langueo [Cant. 2,5] W 31,1 [67,31] (vgl. floribus omnigenis fultam. circumdate malis me vos vicinae, Expos.); spez., im Part. Praet.: belegen, beschlagen: mit seginsin vmbegiten [secum habentem peditum centum decem millia ... currus] cum falcibus [trecentos, 2. Macc. 13,2] Gl 1,705,8/9 (5 Hss. bileggen).

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort: