Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
untar-leggen bis legida (Bd. 5, Sp. 731 bis 734)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis untar-leggen sw. v., mhd. Lexer underlegen, nhd. unterlegen; as. underleggian (vgl. Holthausen, As. Wb. S. 45), mnl. onderleggen; ae. underlecgan. — Graff II,92.
untar-lecc-: inf. -an S 191,13 (B); unter-: 2. pl. imp. -et Gl 1,550,14 (M, 4 Hss., 3 davon un-, 3 -lecc&). — untarlek-: 3. sg. -id Gl 1,250,23 (K); unter-: 2. pl. imp. -et 550,17 (M). — unter-leg-: 2. pl. imp. -et W 31,1 (CFK) [67,31]; untir-: dass. -et ebda. (B) [ebda.] (vn-); -it Gl 1,550,17 (M, 2 Hss.); vnder-: dass. -ed WA 31,1; part. prt. -et NpX 17,37 (= S. V,6; K.-T. 8,53 a -legt).
Verschrieben: untel-leccet: 2. pl. imp. Gl 1,550,16 (M; -lecc&).
1) etw. unter etw. legen: untarlekid supponit Gl 1,250,23; in einem Bilde: du demu slehtin iohhe Cristes halsa untarleccan keros qui leni iugo Christi colla submittere cupis S 191,13.
2) etw., jmdn. (mit etw.) unterlegen: arsprivzet ł unterleccet fulcite [me floribus, stipate me malis, quia amore langueo, Cant. 2,5] Gl 1,550,14 (2 Hss., 6 weitere nur unterleggen, 1 Hs. ûfstifulen), z. gl. St. unter leget mih mit bluomon, umbe leget mih mit epfelon, uuanta ih mines uuines minnon siechon [vgl. floribus omnigenis fultam. circumdate malis me vos vicinae, Expos.] W 31,1 [67,31]; bildl.: div witi ist caritas. Vnde vnderleget sint mine vueze davon . wan caritas mit in ist non sunt infimata vestigia mea NpX 17,37 (= S. V,6; NpNpw unirlegen).
 
Artikelverweis 
uuidar-leggen sw. v., mhd. nhd. Lexer widerlegen; mnd. wedderleggen (vgl. Schiller-Lübben 5,630), mnl. wedderleggen. [Bd. 5, Sp. 732]
widir-lege: 3. sg. conj. Gl 1,652,25 (M, clm 22201, 12. Jh.).
(etw.) gegen etw. legen, geben (als Gegengabe): widirlege [primitiva ciborum vestrorum dabitis sacerdoti, ut] reponat [benedictionem domui tuae, Ez. 44,30] (8 Hss. gisparên).
 
Artikelverweis 
zi-leggen sw. v. — Graff II,93 s. v. zurlegjan u. zaarlegjan.
ze-leg-: 3. sg. prt. -eta NpNpw Cant. Abac. 6 (Npw ce-); part. prt. nom. pl. m. -ete Nb 200,4 [165,26].
etw., jmdn. zerlegen, -teilen, trennen: ube aber die lide geskeidene . unde zelegete . demo lichamen daz penement . taz er ein nemuoz sin at si distributae segregataeque partes corporis . distraxerint unitatem Nb 200,4 [165,26]. Christvs stuont ... er anasah tie gentes . unde zelegeta sie stetit ... aspexit et dissolvit gentes NpNpw Cant. Abac. 6.
 
Artikelverweis 
zi-ir-leggen sw. v., mhd. nhd. Lexer zerlegen; mnd. toleggen (vgl. Schiller-Lübben 4,570); zum Doppelpräfix vgl. Braune, Ahd. Gr.15 § 72 Anm. 2. — Graff II,93 s. v. zurlegjan u. zaarlegjan.
ze-er-lekke: 3. sg. conj. Nb 77,12 [66,17/18].
jmdn. vernichten: tanne ioh selben den mennisken ein churz uuila ofto zeerlekke cum hominem ipsum saepe velox hora dissolvat.
 
Artikelverweis 
zisamane-leggen sw. v., mhd. zesamenelegen (vgl. Findebuch S. 487), nhd. DWB zusammenlegen. — Graff II,93 f.
Bei N getrennt geschr.
zisamana-leccan: inf. Gl 2,298,10 (M, 4 Hss.). — zesamene-leg-: inf. -en Ni 554,10/11 [67,24/25]; zesameneke-: part. prt. nom. pl. n. -etin Nk 372,5 (Hs. A = S. CXII,22) [9,14/15 Anm.] (zesame- auf Rasur, -ne nachgetragen, K.-T.); -ge-: Grdf. -et Ni 507,21. 513,15 [13,21. 20,20/21]; nom. pl. n. -etiu 552,4. 11 [65,4/5. 65,12]; -eten 559,19/20 [73,25]; dat. pl. -etên 507,19 [13,19]. Nk 378,18/19 [18,3/4]; zesamine-: nom. pl. n. -etiu Ni 555,26 [69,16]; -itiu Ni 499,4/5 [3,12]. Nk 371,26 [9,6]; -etin 372,5 (Hs. B = S. CXII,21) [9,14/15]; dat. pl. -etên 482,8 [127,26]; acc. pl. n. -itiu 371,28 [9,8/9]. — zesamine-geleitero: part. prt. gen. pl. Nk 482,6 [127,4] (e in -lei- auf Rasur, K.-T.).
lege zesamine: 2. sg. imp. Nk 492,26 [139,25/26]; ... zesamene: dass. Ni 553,8 [66,15]; ... zesamine: dass. 501,21 [6,8/9].
etw. zusammenlegen, -setzen:
a) eigentl.: tiz ist quadrangulum. So ist tiz gnomo. Lege zesamine diu zuei . so ist iz aber quadrangulum Nk 492,26 [139,25/26]; — als Vok.-Übers. wohl hierher: zisamanaleccan [fingere namque] componere [dicimus, Greg., Hom. II,23 p. 1538] Gl 2,298,10;
b) übertr.: verbinden, meist im Part. Praet., als term. techn. in Ni und Nk für das Verbinden mehrerer Wörter zu einer Aussage (vgl. Jaehrling S. 22 ff.): lege homo . unde currit zesamine . so chit iz homo currit [vgl. sed quando cursus et hominem iunxero, Boeth., Comm. I] Ni 501,21 [6,8/9]. ube diu zesamene gelegeten uuort . uuidercheda machont . an dien geiiht uuirt unde lougen nam si eorum quae complectuntur . illae sibi oppositae sunt contradictiones 559,19/20 [73,25]. uuaz tiu zesamene gelegetin bezeichenen . daz saget er haranah in perierminiis Nk 372,5 [9,14/15]. also daz nu in zesamine gelegeten uuorten contrarium ist [vgl. quoniam videntur quaedam contraria secundum complexionem dici, [Bd. 5, Sp. 733] Boeth., Comm. Cat.] 482,8 [127,26]; ferner: Ni 499,4/5. 507,19 (compositio). 21 (compositus). 513,15 (compositus). 552,4 (compositus). 11. 553,8. 554,10/11 (complexio fieri). 555,26. [3,12. 13,19. 21. 20,20/21. 65,4/5. 12. 66,15. 67,24/25. 69,16]. Nk 371,26. 28 (beide secundum complexionem). 378,18/19 (complexio). 482,6 (secundum complexionem) [9,6. 8/9. 18,3/4. 127,24].
Abl. zisamaneleg(g)ento, -legî; zesamenleger mhd.
 
Artikelverweis 
zuo-leggen sw. v., mhd. Lexer zuolegen, nhd. DWB zulegen; mnd. toleggen (vgl. Schiller-Lübben 4,569 f.), mnl. toeleggen. Graff II,93.
zuo-lecc-: 3. pl. -ent Gl 1,476,30 (M, 3 Hss.). 643,39 (M); -en 476,32. 643,40 (beide M). — zuo-lech-: 3. pl. -en Gl 1,643,39 (M); zu-: dass. -int 476,33/34. 643,41 (beide M). — zuo-lehhent: 3. pl. Gl 1,476,33 (M, Göttw. 103, 12. Jh.; -lehhent). — zua-leg-: 3. pl. -ent Gl 1,643,41 (M); zuo-: dass. -ent 40 (M); part. prs. -ende Nc 795,7 [113,8]; zû-: 3. sg. -et Nk 479,27 [125,20]; zû-ge-: part. prt. dat. sg. m. -etemo 492,24 [139,23].
legeton ... zuo: 3. pl. prt. Np 77,17; legest ... zû: 2. sg. conj. Ni 504,20 [9,27]. 507,8 [13,6/7] (-êst); lege zû: dass. 546,1 [58,5/6]; legeton ... zû: 3. pl. prt. Nc 767,12/13 [83,21].
etw. hinzulegen, an etw. legen:
a) eigentl.: zuolechen [ecce] applicant [ramum ad nares suas, Ez. 8,17] Gl 1,643,39. also quadrangulum uone gnomone zugelegetemo uuahsit ut quadrangulum circumposito gnomone crevit quidem Nk 492,24 [139,23];
b) übertr.:
α) etw. (zu etw.) hinzufügen: mit Akk./Nebensatz: nube er mag ioh min heizen uuarer . alde lukker . er nelege zu mer uuorto si non aliquid addatur Ni 546,1 [58,5/6]. ube er io eteuuaz zuleget tannan uuirdet er einuueder uilo guot . alde uuola guot si vero sempre modicum crementum sumpserit . palam est quia aut perfectae mutabitur . aut satis multum crementum sumet Nk 479,27 [125,20]; ferner: Ni 504,20. 507,8 [9,27. 13,6/7]; Glosse: zuoleccent ł impiheftent [librum utique Tobiae, quem Hebraei de catalogo divinarum scripturarum secantes, his quae apocrypha memorant,] manciparunt [Tob., Praef.] Gl 1,476,30 (3 Hss. nur zuoleggen, 7 zuogifelgen); — erw. mit abstr. Dat.: tero micheli des hufen zuolegende . die geraspoten chleinunga aggerans . i. colligens soritas . i. minutissimas rerum collectiones accessibus . i. incrementis cumuli Nc 795,7 [113,8]; — erw. mit zi + Dat.: legeton sie zu ze Iouis redo . daz ouh anauuertes tie mennisken . in dero goto zala genomen uuurtin adiciuntque sententiae Ioviali Nc 767,12/13 [83,21];
β) fortfahren mit etw.: mit zi + Inf. im Dat.: noh danne legeton sie zuo . imo zemisseloubenne apposuerunt adhuc peccare ei Np 77,17.
 
Artikelverweis 
zisamane-leg(g)ento adv. — Graff II,94 s. v. zisamana legjan.
zesamene-legendo: Ni 501,19/20 (zweites -e- aus i geändert, S. CXLI,17/18) [6,7].
verbindend: substantiam . unde accidens zesamene legendo . alde skeidendo . uuirdet uuar alde lugi circa compositionem autem et divisionem . est falsitas . veritasque.
 
Artikelverweis 
legget Gl 1,460,15 s. AWB lecg ae.
 
Artikelverweis 
-legi vgl. ana-, AWB anagilegi. [Bd. 5, Sp. 734]
 
Artikelverweis 
-legî vgl. ana-, graba-, zisamanelegî, auch -lege mhd.
 
Artikelverweis 
legida st. f. — Graff II,96.
legida: nom. sg. Nr 671,8 [157,7 (Hss. HD)]; leida: dass. ebda. (S. CLXIX,21) [156,24 (Hs. G)].
Anpassung, das Zurechtlegen, in der Rhetorik: elocutio . daz chit reht kesprache . uel reht kechose ist. Dero sculdigon uuorto legida ze dinen gedanchin . ze demo so du sprechen uuellest elocutio est ... idoneorum verborum accommodatio ad inventionem.

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort: