Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
nâhisto bis nâho (Bd. 6, Sp. 1003 bis 1006)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis nâhisto sw. m., mhd. næheste, nê(ch)ste (s. v. nâch adj.), nhd. nächste; as. nā(h)isto (s. v. nāh adj.), mnd. nêgeste (s. v. nâ), mnl. naeste (s. v. naest adj.); ae. níhsta. — Graff II,1002 s. v. nâh adj.
nah-ist-: nom. sg. -o Gl 3,176,41 (SH B). T 128,6. 10; gen. sg. -in F 29,27; -en S 144,20 (BB). 181,7. Npw 32,2. 103,3. 118 C,19. E,34. F,44. 47. V,166. 138,9; dat. sg. -in S 194,20. 22 (beide B); -en 164,1. Npw 11,3; acc. sg. -un F 30,22. S 204,1 (B); -on T 32,1. 106,2. 128,3. 4; -en S 162,17 (Preds. A). 168,9 (Preds. B). Npw 118 C,19; nom. pl. -on T 4,10. 132,5; gen. pl. -ono O 3,15,16; -en Npw 118 O,112; dat. pl. -en S 172,32; acc. pl. -un Gl 1,706,7 (M, 5 Hss.). S 326,5 (Bbruchst.). F 30,23; -on S 319,16 = Wa 16,19 (sächs. B.). 323,11 (Lorscher B.). 330,15 (Mainzer B.). 332,24 (Reichenauer B.). T 4,13. 96,2 (-ahiston auf Ras. vom Korrektor, vgl. Masser S. 320 z. St.). 5 (zu -on vgl. Ausg. Sievers § 111,2; lat. Fem.); -en Gl 1,706,8 (M, 2 Hss.); -in ebda. (M, 2 Hss.); -est-: gen. sg. -en S 144,20 (WB); dat. sg. -en 147,19/20 (BB). — nehesto: nom. sg. m. Hbr. I,120,70 (SH A, Erl. 396,13. Jh.).
naist-en: gen. sg. S 317,31 (Würzb. B.) [; -on: acc. pl. m. Wa 62,11].
[Verstümmelt: ..isto.: acc. sg. m. Wa 10,1 = 14,18 (as. Ps., 10. Jh.; Ausg. naiston).]
nahisto Gl 1,14,18. 64,21. 266,20 s. AWB nâh adj.
1) Nachbar (auch neben Wörtern fürFreund’, ‘Verwandter’): nahistun [(Razias, genanntVater der Juden“,) gladio se petiit; eligens nobiliter mori potius, quam ... contra] natales [suos (sc. die von Nikanor bedrohten Juden) indignis iniuriis agi, 2. Macc. 14,42] Gl 1,706,7. gihortun thaz (die Geburt eines Sohnes) tho ira (Elisabeths) nahiston inti ira cundon audierunt vicini et cognati eius T 4,10. ir gihortut thaz giquetan ist: minno thinan nahiston inti habe in hazze thinan fiant diligis [Bd. 6, Sp. 1004] proximum tuum et odio habebis inimicum tuum 32,1. (die Frau, die sich über die wiedergefundene Drachme freut) gihalot friuntinna inti nahiston convocat amicas et vicinas 96,5. tho batun sine (Jesu) sibbon, so ofto maga sint giwon, then ist io gimuati thero nahistono guati O 3,15,16 (nach Piper, Glossar S. 317 zu 3). iegelicher choset uppigiu ze sinemo nahisten (Np ze einanderen) vana locuti sunt unusquisque ad proximum suum Npw 11,3 (Np alle ze einanderen); — ferner: T 4,13. 96,2. 132,5 (alle vicinus).
2) Nächster, Mitmensch: ich habe gisundot in aller widerwartigi mines nahesten unde in allen ubeltaten S 144,20. ich nihabo bihalten noh rehto giweret in gote noh an minemo nahesten die rehtun minna noh rehta uriuntscaft 147,19/20. ir sculit zaller eriste got minnon ... dara nah iuuueren nahisten samoso iuuuih selben [vgl. inprimis dominum deum diligere ... deinde proximum tamquam se ipsum, Reg. Ben., ZfdPhil. 131,46] 162,17. vbi du uradriz dolen uuellest uone dinemo nahisten âna uuideruehtunga, so pilde Abel ad servandam itaque innocentiam etiam laesi a proximo perdurare in humilitate festinamus? 164,1. der die minne uuider sinen nahisten nieth nihat der scol niemir daz ambahte kiuuinnen der bredigi [quia qui caritatem erga alterum non habet, praedicationis officium suscipere nullatenus debet, Greg., Hom., ZfdPhil. 131,50] 168,9. (daz ih sculdic uuas) in freuuiden mines (Hs. sines) naisten ungifores 317,31. ik giuhu, that ik ... mina suestar endi mina othra nahiston endi mina friund so neeroda ... so ik scolda 319,16 = Wa 16,19, ähnl. 323,11. 326,5. 330,15. 332,24. [(ein Mörder u. heimtückischer Mensch ist) the is naiston gisclahid bethiu an sialun endi an likhamon qui vel in anima vel in corpore proximum extinguit Wa 10,1 = 14,18.] huuanta siu (caritas) in eines gotes minnu enti in des nahistin sih gabreitit quia quo se in solum dei ac proximi amorem dilatat F 29,27. minno dinan nahistun so sama so dih selban diligis proximum tuum sicut te ipsum 30,22, ähnl. T 106,2. 128,3. 4 (alle proximus). Npw 118 C,19. nahistun zelit untar im heilac gascrip alle christane enti reht uuisige proximos utique vult omnes christianos et iustos intellegi F 30,23. uuer ist min nahisto? quia est meus proximus? T 128,6. uuelih thero thriio ist thir gisehan nahisto uuesan themo thie thar gifiel in thie thioba? quis horum trium videtur tibi proximus fuisse illi qui incidit in latrones? 10. dei (zehn Saiten der Harfe, d. h. die zehn Gebote des Gesetzes) sint so geskeidon, daz triu sehen ze dero gotes minna, sibeniu ze dero minna unseres nahisten Npw 32,2 (Np proximus, Npgl AWB ebankristâni adj.). ode uuinti sint die heiligen sela, unde die uedera daz sint diu gotes minna unde sines nahisten 103,3 (Np proximi, Npgl friuntes). diu irchennida AWB des nahisten mac semftera dunchen, uuanda iz ein natura ist 118 C,19 (Np proximi). so die notdurfti dera nahisten cegent, so zegent ouh dei uuerh, auer dei lon nizigent [vgl. opera illa quidem quae operamur circa proximorum necessitates, aeterna esse non possunt, Aug., En.] 118 O,112 (Np proximorum); — ferner: S 172,32 (proximus). 181,7. 194,20 (proximus). 22. 204,1 (beide proximus). Npw 118 E,34. F,44. 47. V,166. 138,9 (alle Np proximus).
3) Verwandter: nahisto proximus Gl 3,176,41 (im Abschn. De cognatione et affinitate). nehesto proximus propter proximitatem sanguinis [Hbr. I,120,70] Hbr. I,120,70 (im Abschn. De affinitatibus et gradibus; 6 Hss. nâhistêr s. nâh adj.) [; hierher vielleicht auch: naiston [sed percontari libet quomodo parentes, et carnaliter] [Bd. 6, Sp. 1005] propinquos [praecipimur odisse, qui iubemur et inimicos diligere? Greg., Hom. II,37 p. 1628] Wa 62,11].

[Bulitta]


 
Artikelverweis nahiu Gl 4,23,34 s. AWB nâhî.
 
Artikelverweis 
nahkela Gl 1,217,28 (K) s. AWB naht(a)gala.
 
Artikelverweis 
nahkengila Gl 2,75,20 s. AWB nâhgengil.
 
Artikelverweis 
nâhkumft st. f., mhd. Lexer nâchkunft, nhd. DWB nachkunft; mnl. nacomst f.; vgl. an. nákvæmd f. — Graff IV,676.
nah-chumfte: nom. pl. Npgl 71,5.
Aufeinanderfolge (?): vuanda luna (mano) bezeichenet mortalia (todigiu dinch) . an dien sint generationes generationum (chunne dero chunno) . daz chit successiones mortalium (nahchumfte todigero dingo) [vgl. ante lunam, id est ante generationes generationum, quae transeunt decessione et successione mortalium, tamquam decrementis incrementisque lunaribus, Aug., En.] Npgl 71,5; vielleicht ist lat. successio auch antonym zu decessio im Sinne vonZunehmen, Zuwachsaufzufassen.
Abl. nâhkumstîg as.
 
Artikelverweis 
[(h)kumstîg as. adj., mnd. nâkümstich; mhd. nâchkumftic (vgl. Findebuch S. 254), frühnhd. nachkünftig (vgl. DWb. VII,84).
na-cumstich: Grdf. S 363,23 (Nd. Gl.).
bald bevorstehend: ic kelave, that he nacumstich is te domenne en te delenne daden ende livende.]
 
Artikelverweis 
nâhlîhho adv., mhd. Lexer nâchlîche (in anderer Bed.), nhd. dial. rhein. nählich(s) Rhein. Wb. 6,58 (in anderer Bed.); mnl. nalike; ae. néa(h)líce; an. náliga. — Graff II,1003.
nah-licho: Gl 2,250,4 (clm 18140, 11. Jh.). Npw De ps. grad. 8.
beinahe: nahlicho [in eo loco qui Fundis dicitur, monasterium construxit, in quo ducentorum] ferme [monachorum pater exstitit, Greg., Dial. I,1 p. 153] Gl 2,250,4. so daz die uile suntigen denne gisehent dia nahlicho unze an den ente unrehte gilebit habent Npw De ps. grad. 8 (Np 118 Cant. grad. (546,30) die filo nah tempus acceptabile ferloren habeton).
Vgl. nâhlîhhûn.
 
Artikelverweis 
nâhlîhhôn sw. v.; an. nálgask refl.; vgl. ae. néahlǽcan (vgl. Bosw.-T., Suppl. S. 648). — Graff II,1003.
nah-lihh-: 3. sg. -ot T 182,7. 8; -lich-: 3. sg. -ot 145,20; part. prs. -onti 224,3; 3. sg. prt. -ota 116,6; 3. pl. prt. -otun 228,1; -lihota: 3. sg. prt. 183,3. — na-lichota: 3. sg. prt. T 97,6 (zum Verstummen des h im Silbenauslaut vgl. Franck, Afrk. Gr.2 § 111 Anm. 2).
1) (zu jmdm./etw.) hingehen, (jmdm./einer Sache) näher kommen:
a) mit Angabe des Ziels:
α) mit Dat.: mittiu tho quam (der ältere der beiden Söhne) inti nalichota themo huse, gihorta gistimmi sang inti chor cum veniret et appropinquaret domui, audivit simphoniam et chorum T 97,6. sliumo gangenti zi themo heilante quad: heil, meistar! inti nahlihota themo heilante, thaz her inan custi confestim accedens ad Ihesum dixit: have, rabbi! et adpropinquavit Ihesu, ut oscularetur eum 183,3; ferner: 228,1 (appropinquare);
β) mit Präp. zi + Dat.: mittiu sie tho nahlichotun zi Hierosolimis inti quamun zi Betfage zi themo berge oliboumo cum adpropinquassent Hierosolimis et venissent Betfage ad montem Oliveti T 116,1; [Bd. 6, Sp. 1006]
b) ohne Angabe des Ziels: nahlichota tho, gisehenti thia burg uuiof obar sia sus quaedenti ut adpropinquavit, videns civitatem flevit super illam dicens T 116,6. erstet inti gemes: senu nu nahlihhot therde mih selit surgite, eamus: ecce adpropinquavit qui me tradet 182,8; ferner: 224,3 (appropinquare).
2) zeitlich näherrücken, (nahe) bevorstehen: ufhefet iuuueriu houbit, bithiu uuanta nahlichot iuuuer losunga elevate capita vestra, quoniam adpropinquat redemptio vestra T 145,20. tho quam her zi sinen iungiron inti quad in: slafet inti restet: nu nahlihhot thiu zit tunc venit ad discipulos suos et ait illis: dormite et requiescite: adpropinquavit hora 182,7.
 
Artikelverweis 
nâhlîhhûn adv., mhd. næhlîchen (s. v. næhelîchen).
nah-lihvn: Gl 2,761,34 (clm 19162, Gll. 10. Jh.?).
Hierher wohl auch (kontrahiert oder verschr.?): nalchvn: Sprachwiss. 36,331a (clm 18092, Gll. 8. Jh.?).
beinahe: nahlihvn [tanta enim omnipotens dei largitate hoc ipsum parum quod sanctus distribuit auctum est: ut non tantum eodem sed etiam altero] paene [exacto anno ad victum singulis sufficeret, Vita Nicolai p. 301,16 u. 704b,15] Gl 2,761,34. nalchvn [eadem enim] propemodum [causa nostra est quae illorum fuit: quoniam sicut illi a carnalibus adversariis, ita et nos a spiritalibus maxime impugnamur inimicis, Leo, Serm. 39,1 p. 263C] Sprachwiss. 36,331 a.
Vgl. nâhlîhho.
 
Artikelverweis 
nâh[h]loufan s. AWB nâh-[h]loufan.
 
Artikelverweis 
nâho adv. (vgl. Grimm, Dt. Gr. 3,112), mhd. nâ(he), nhd. nahe; vgl. got. neƕa. — Graff II,1002.
nah-: -o S 125,23. Nc 840,7 [162,4] (-â-); comp. -or: Gl 2,69,13 (Trierer Fragment, Hs. 9./10. Jh.). F 25,12. O 1,27,21. 2,15,17. 5,16,11. Nb 5,14. 13,11 (-ôr). 38,20 (-ôr). 111,13 (-ôr). 278,19 (-ôr) [5,18/19. 11,3. 31,12. 96,17. 215,17]. Nc 818,31. 832,31 [137,21. 153,17]. Nk 382,18 (= S. CXV,18. 19; -ôr; in Hs. B Zirkumflex auf -o- radiert; in Hs. A náhôr mit Akut auf Rasur eines Zirkumflex). 383,21 (-ôr) [22,13. 23,18]. Np 118 T,150 (Hs. V3; -â- Hs. R); -er: Gl 4,318,4; -era: Ni 546,3 (-a-) [58,8]; superl. -ôst Nb 270,9 [201,9]. 277,28/29 [215,5]. Nc 763,15 [79,15].
naio: Pw 72,2 (zur mögl. Umlautbez. vgl. van Helten, Gr. I § 12). Gl L 434.
Verschrieben: nahô: Nk 459,6 [104,1]; haio: Pw 72,2 (zu -ā- s. o.).
Formen des Superlativs auf -ist s. unter AWB nâh adv.
nahe Np 33,19. Np 30,12. 88,8 (nom. pl. m.). 94,10. Npgl 146,3 s. AWB nâhi adj.
I. räumlich-zeitlich:
1) räumlich nah, nahe bei:
a) adverbial beim Vollverb:
α) im Positiv, mit (refl.) Dat.: iz (ein Ding) ist fone diu gedrungen . daz siniu teil in selben naho ligent spissum quidem est . eo quod partes sibi ipse propinquae sint Nk 459,6 [104,1]; filu nâho ganz nah: selbemo himele filo naho gechniuuentiu ... peteta si in (Philologia den Jupiter) stillo unde lango iuxta ipsum extimi ambitus murum ... annixa genibus ... diu silentio deprecatur Nc 840,7 [162,4];
β) im Komparativ: nâhôr (gi)gangan sich (jmdm./ einer Sache) nähern (mit Dat.): genc duo Ihesus nahor accedens Iesus F 25,12. so druhtin selbo thar gisaz ... tho giangun thie gisuason (die Jünger Jesu) nahor, so sie [Bd. 6, Sp. 1007] muasun [cum sedisset (Hs. -et), accesserunt ad eum discipuli eius, Marg. nach Matth. 5,1] O 2,15,17. er in tho nahor gigiang joh sie suazlicho intfiang [vgl. accedens Iesus locutus est eis, Matth. 28,18] 5,16,11. to hitemon nahor gande . gesaz si (die Philosophie) ze enderost mines pettes tum illa propius accedens . consedit in extrema parte lectuli mei Nb 13,11 [11,3], z. gl. St. (Glossen ohne übersetztes Verb) nahor [tum illa (Philosophia)] propius [accedens in extrema lectuli mei parte consedit, Boeth., Cons. 1,1 p. 5,45] Gl 2,69,13. 4,318,4. ter mano ... uuilon aber hornahter . suinendo gange nahor dero sunnun luna nunc lucida plenu cornu obvia totis flammis fratris ... nunc pallida obscuro cornu propior Phoebo Nb 38,20 [31,12]; ferner: O 1,27,21; — nâhôr rucken näher herankommen an, mit zuo + Dat.: unde ist tingolih so filo inbundenora . des fati . so uilo iz nahor gerucchet zu demo innerosten angen tanto aliquid fato liberum est . quanto illum rerum cardinem vicinius petit Nb 278,19 [215,17]; — ougun nâhôr tuon (aus Ehrfurcht) die Augenlider senken: erhafto diu ougen nahor tuonde . fergota si (Philologia) den got sus paulolum conivens oculis deum .s. solem . talibus deprecatur Nc 832,31 [153,17];
γ) im Superlativ: (ganz) nah bei, in unmittelbarer Nähe von, mit Dat.: bediu negant tiu zeichen nieht in sedel . diu nahost imo (dem nördlichen Pol des Himmels) sueibont . also arcti tuont [vgl. unde Bootes qui proximus est cardini ... semper tardius ad occasum quam ad ortum venit, Rem.] Nb 270,10 [210,9]. (der Zeigefinger) taz ist ter nahost temo dumen stat . ter ouh index heizet Nc 763,15 [79,15];
b) prädikativ bei uuesan:
α) im Komparativ: mit Dat.: tie (Engel) sint alle hinderun unde unluterorun naturę . danne die nahor demo himele sint qui omnes approbantur esse minus lucide splendentisque naturae . quam illi caelestes Nc 818,32 [137,21]. uuanda guissera ist homo currit tanne non homo currit . pediu ist homo nahera dero uuarheite . danne non homo Ni 546,3 [58,8]. uuanda animę diu cruciatum treget . nieht nahor neist [sed proximam dixit tribulationem, quae fiebat in carne; nihil est quippe animae proprius carne quam gestat, Aug., En.] Np 118 T,150;
β) im Superlativ: nâhôst uuesan, mit Dat.: also dero manigon ringo die an demo rade umbe einen steft uuerbent . ter under allen der innerosto ist . ter nahost stefte ist nam ut orbium circa eundem cardinem sese vertentium . qui est intimus ad simplicitatem medietatis accedit Nb 277,28/29 [215,5];
c) attribut. beim Substantiv:
α) im Positiv: ferro inti nâho fern und nah: tene so diu tier uerro unde naho tie stimma (des Panthers) gehorrint cum ergo audierint vocem eius omnes bestiae, quae prope sunt vel longe S 125,23;
β) im Komparativ, mit Dat.: tannan geskah ... taz ... anderer (König Theoderich) nahor imo (Kaiser Zenon) Greciam begreif Nb 5,14/15 [5,18/19];
d) attribut. beim Adverb: im Komparativ: tia erda daz uuazer umbegat . unde der fierdo teil nahor obenan erbarot ist Nb 111,13 [96,17].
2) inhaltlich nah, im Komparativ: nâhôr stân einer Sache näherkommen, mit Dat.: species ist hartor substantia tanne genus. Taz ist uone diu . uuanda iz nahor stat tero erchenostun substantię propinquior est enim primae substantiae Nk 382,18 [22,13]. tannan [Bd. 6, Sp. 1008] skinet ouh . taz homo nahor stat primę substantię . i. Catoni danne animal quare et ex his species est magis genere proxima substantiae 383,21 [23,18].
II. modal: beinahe: mina eft naio irruorda sint fuoti mei autem paene moti sunt pedes paene effusi sunt gressus mei Pw 72,2, z. gl. St. Gl L 434. naio utgotona sint ganga mina paene effusi sunt gressus mei Pw ebda.
Vgl. nâh adv.

[Bulitta]

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort: