Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
ir-refsento bis reganôn (Bd. 7, Sp. 766 bis 770)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis ir-refsento adv. — Graff II,502 s. v. irrefsjan.
ir-refsendo: Np 13,1.
jmdn. (scharf) zurechtweisend, mit Akk. d. Pers.: den uuir gesehen so uuir follechomen . der ist daz finis . demo singet David irrefsendo die Iuden [vgl. modo tamen psalmus hic Iudaeorum vesaniam vehementi increpatione castigat, Cass.].
 
Artikelverweis 
ir-refsida st. f. — Graff II,503.
ir-refs-: acc. pl. -ida Npw 37,15; -eda Np ebda.
Widerrede: uuard ih also der ... man ... irrefseda nehabende in sinemo munde factus sum sicut homo ... non habens in ore suo redargutiones.
 
Artikelverweis 
reft st. m.; ae. rift n.; an. ript f.; vgl. mnd. rēfen, rēven sw. v.; vgl. Pfeifer, Et. Wb.2 S. 1098 s. v. reffen. — Graff II,500.
reft: nom. sg. Gl 1,253,20 (R).
Kleidungsstück, Tuch (?): reft stigma (sc. stemma) ornamenta regalis (zu stemmaKranzvgl. Georges, Handwb.11 2,2793); zur unsicheren Bed. vgl. Splett, Sam.Stud. S. 138.
Komp. bein-, kniureft; vgl. wágrift ae., AWB ribilôn.
Vgl. Heyne, Hausalt. 3,253 f.
 
Artikelverweis 
[refter as. st. m., mnd. mnl. rechter; vgl. mnd. rafter, rachter, mnl. rachter, ae. ræfter, an. raptr.
Verschrieben: restras: acc. pl. Gl 1,449,11 (Paris Lat. 2685, 9. Jh.; -s- für f verlesen (?); oder ae. (?), vgl. Schreiber S. 229); rethiteros: nom. pl. 5,46,12 (l. rethtteros (?), so As. Hwb. S. 310); rethueres: dass. 47,15 (u aus Korr., vgl. As. Hwb. ebda.).
(Dach-)Balken: reftras tignarii qui tigna faciunt [zu: qui et distribuant eam (sc. pecuniam) his qui operantur in templo domini ...] tignariis [videlicet et caementariis, et iis, qui interrupta componunt, 4. Reg. 22,6] Gl 1,449,11 (zum lat. Bezugswort vgl. Leydecker S. 54). rethiteros (l. rehteros) amites 5,46,12. 47,15.
Vgl. rvo.] [Bd. 7, Sp. 767]
 
Artikelverweis regan st. m., mhd. nhd. regen; as. regan, mnd. rēgen, mnl. re(g)en, rein; afries. rein; ae. regn, rén; an. regn n.; got. rign n. — Graff II,441.
rekane: dat. sg. Gl 1,259,22 (K). — regan: nom. sg. Gl 1,182,30 (Pa). 183,30 (R). 3,4,29. 30 (beide Voc.). 14,16. 4,5,49 (Jc). T 43,1. 2. Pw 71,6. W 39,1 [77,12]; gen. sg. -]es Gl 1,686,35 (M, 5 Hss.). 2,663,18; acc. sg. -] F 40,20. 26. 29; nom. pl. -]a Gl 3,14,15; acc. pl. -]a O 2,19,22; regin: nom. sg. Gl 4,146,9 (Sal. c); gen. sg. -]es 1,686,38 (M); -]is 35 (M, 2 Hss.); -]s 36 (M, clm 17403, 13. Jh.; zu -s vgl. Paul, Mhd. Gr.25 § M 5,3); acc. sg. -] Pw 67,10. Npgl 66,2; nom. pl. -]e Gl 3,112,31 (SH A, 3 Hss., 1 Hs. -ę). 405,14 [HD 2,12]; dat. pl. -]en Gl 1,506,40 (M). 2,676,4; regen: nom. sg. 3,204,30 (SH B). 351,4. 380,11 (Jd). 405,15 [HD 2,12]. 4,215,32 (2 Hss.). Nb 61,20 [51,16]. Nc 743,26 [59,9]. NpNpw 134,7 (2. Stelle). Cant. Deut. 2. Np 71,6. Npw 113,15’; gen. sg. -]es Np 71,6. 94,5; dat. sg. -]e S 302,24. Nb 292,2 [224,7]. Nc 736,21 [52,16]. NpNpw 142,6. Cant. Deut. 2; acc. sg. -] 102,11. 134,7 (1. Stelle). Np 10,7. 67,10; nom. pl. -] Gl 3,112,43 (SH A, clm 23796, 15. Jh.; — g, l. regen, vgl. Hbr. I,212,60); dat. pl. -]on Gl 2,21,55 (Wien 969, Hs. 9. Jh.); -]en Nb 17,11 [14,5]; acc. pl. -]a Np 104,32; -]e Npw ebda.; regin: nom. sg. oder pl. Gl 3,112,31 (SH A, clm 2612, 12. oder 13. Jh.; Rasur von -e).
1) Regen als Niederschlag (nur im Sing.): clastregan regan imber pluvia Gl 1,183,30. dichi reganes [dominus faciet nives, et] pluviam imbris [dabit eis, Zach. 10,1] 686,35 (vgl. Nb 17,11 [14,5] unter 3b). regan uuellentan scead got sinemo arbe pluviam voluntariam segregans deus hereditati suae F 40,20, z. gl. St. Pw 67,10. Np 67,10, ähnl. F 40,26. 29 (beide pluvia). (der Messias) nitherstigon sal also regan an uelli, in also dropon driepinda ouir ertha descendet sicut pluvia in vellus et sicut stillicidia stillantia super terram Pw 71,6, z. gl. St. Np ebda. (1. Stelle). so in (Croesus) der regen nazti . daz in diu sunna trucchendi [vgl. aqua perfundendus, Rem.] Nb 61,20 [51,16] (zur Bed. des lat. Lemmas vgl. Thes. II, 350,28). chumet herbest keladener mit obaze . uvinter nazer fone regene irrigat hiemem defluus imber 292,2 [224,7]. (der Gott Mulciber) der diu uuolchen smelzet ze regene [vgl. mulciber .i. vulcanus . hoc est ignis aerius quasi mulcens imbrem. Cum enim nubes altiora petierint, resolvuntur in pluvias, Rem.] Nc 736,21 [52,16] (zur Namenserklärung vgl. Glauch, Mart. Capella S. 484). er (der Himmel) gibet lieht . regen . uuint . umbe die fructus terrę [vgl. inde lux ad oculos, inde aer, inde spiritus, inde pluvia, Aug., En.] NpNpw 102,11. den blig pecheret er in regen fulgura in pluviam fecit 134,7. regen unde tou berehaftont tie erda [vgl. pluvia et ros terram faciunt fructificare, Sg 27] Cant. Deut. 2. himil uone demo der regen chumet Npw 113,15’ (Np pluvia). der uuinter ist hina, der regan ist uure, die bluomon schinent hiems transiit, imber abiit et recessit, flores apparuerunt [Cant. 2,11] W 39,1 [77,12]; ferner: Nc743,26 [59,9]. NpNpw 134,7 (2. Stelle). 142,6; — bildl.: (Moses:) uuascha in regene lera mina concrescat in pluvia doctrina mea S 302,24. ze regene uuerde min lera . also tou flieze min gechose concrescat in pluviam doctrina mea NpNpw Cant. Deut. 2; — in der Verbindung reganes tropho Regentropfen (vgl. regantropho): also regenes trophen risente in erda sicut guttae stillantes super terram [vgl. quid est enim aliud pluvia quam guttae stillantes, Aug., En.] Np 71,6.
2) Regenwasser: tau regan edo prunnun imbres pluvia vel fontes Gl 1,182,30 (zum Sing. pluvia vgl. [Bd. 7, Sp. 768] Splett, Stud. S. 257). klinkun fload fona rekane kisama- not torrens fluvius ex pluvia collectus 259,22.
3) Regenschauer, Regenguß (meist im Plur.):
a) allgem.: reginen [(deus) praecipit nivi ut descendat in terram, et hiemis] pluviis [, et imbri, Job 37,6] Gl 1,506,40 (5 Hss. uuasal). irlitinen reginen [iuvat] imbribus actis (Hs. actis imbribus) [progeniem parvam dulcisque revisere nidos, Verg., G. I,413] 2,676,4. regan pluvia 3,4,29. regana pluvia 14,15 (beide Male danach regan imber, s. 3b). reginę pluviae dictae quod fluant, quasi fluviae [Hbr. I,212,60] 112,31 (im Abschn. De aere). pluviae 405,14 [HD 2,12] (danach regen nimbus, s. 3b). er lazit sunnun sina scinan filu blida, joh regana giliche allemo erdriche [vgl. qui solem suum oriri facit ... et pluit super iustos et iniustos, Matth. 5,45] O 2,19,22 (zur Konstr. vgl. Erdm. S. 407). iro regena machota er ze hagele posuit pluvias eorum . grandinem NpNpw 104,32;
b) spez.: heftiger Regenguß, Wolkenbruch: mit reganhafden regenon [segetum glumas] nimbosis imbribus [auges, Aldh., De virg. 9] Gl 2,21,55. giridanes reganes [(Cyclopes) tris] imbris torti (vgl. hoc est grandinis, quae abundat per hiemem, Serv.) [radios, tris nubis aquosae addiderant, Verg., A. VIII,429] 663,18. regan imber 3,4,30. 14,16 (beidemal davor regan(a) pluvia, s. 3a). nimbus 405,15 [HD 2,12] (davor regine pluviae, s. 3a). imber 4,146,9. 215,32. nidarsteic regan inti quamun gusu inti bliesun uuinta descendit pluvia et venerunt flumina et flaverunt venti T 43,1. 2. der himel alagaro ist ze dicchen regenen polus stetit nimbosis imbribus Nb 17,11 [14,5] (vgl. Gl 1,686,35 unter 1).
4) übertr.: etw. (Gedankengut), das (in großer Zahl/ Fülle) wie Regen auf die Erde niedergeht, mit attribut. Gen. d. Pers./abstr. Gen.: also er (Gott) sendet den regen sinero predicatorum saligen ze libe . so sendet er in unsaligen ze tode [vgl. pluit ad verba praedicantium, Cass.] Np 10,7. uuieo durftig sterilia corda sint des regenes sinero (Gottes) lero mit demo er siu festenot [vgl. nostra corda ... sterilia atque arida sunt, nisi domini misericordia compluantur, Cass.] 94,5. pluuiam erudicionis suę (regin sinero innelungo) gebe er uns . benedictionem ęternę uitę gebe er uns Npgl 66,2.
5) Glossenwort: regen pluvia item imber [Hbr. II,68,19] Gl 3,204,30 (im Abschn. De caelo et eius partibus). imber pluvia nimbus 351,4 (danach nebl nebula). pluvia 380,11 (danach imber idem nimbus idem, Steinm.). cloes [vgl. cloes pluvia, CGL IV,500,35] 4,5,49 (zu cloes vgl. Thes. III,1360,38 ff.).
Komp. bulli-, glast-, slegiregan; Abl. ?girigani; reganhaft; reganôn.

[Heidermanns]


 
Artikelverweis reganbogo sw. m., mhd. Lexer regenboge, nhd. DWB regenbogen; mnd. rēgenbōge, mnl. regenboge; afries. reinboga; ae. regn-, rénboga; an. regnbogi. — Graff III,39.
Belege im Nom. Sing., wenn nicht anders angegeben.
regan-pogo: Gl 2,8,7. 3,14,14; -bog-: -o 2,673,9. 4,348,70; regun-: -o 3,511,33 (Mülinensche Rolle, Gll. 11./12. Jh.?); regin-: -o 1,799,56. 3,112,29 (SH A, 2 Hss.). 204,29 (SH B). 606,8 (korr. aus -boum; s. auch reganboum); -i 112,30 (SH A, Prag, Lobk. 434, 13. Jh.); acc. sg. -en 2,697,50; regen-: -o 713,7 (Paris Lat. 9344, Gll. 10./11. u. 11. Jh.; -boGo; zum mfrk. Lautstand mit frikativischem -g- vgl. Bergmann, Mfrk. Glossen S. 116, vgl. auch rechenbocho Gl 3,447,32 in ders. Hs.). 3,112,28 (SH [Bd. 7, Sp. 769] A); -e 1,799,57/58 (2 Hss.). 3,112,28 (SH A). 380,10 (Jd). 405,13 [HD 2,12]. 406,9. 10 [beide HD 1,76]. 5,45,10; -] Hbr. I,211,57 (SH A, 13. Jh.); reg-pog: Gl 3,112,29 (SH A, clm 23796, 15. Jh., zum Kasusausgleich vgl. Reichmann-Wegera, Frühnhd. Gr. § 116). — rechen-bocho: Gl 3,447,32 (Paris Lat. 9344, Gll. 10./11. u. 11. Jh.; rechen: bocho, Rasur von c; zum mfrk. Lautstand vgl. Bergmann a. a. O.; s. o. zu Gl 2,713,7).
Verschrieben (aus Dissimilation?): regen-bode: Gl 4,308,12 (Goslar 2, 14. Jh.); oder an boto ‘Boteangelehnt (?), vgl. mhd. sie sprach zem regenbogen (sc. Iris, der Götterbotin), der ir truwer bote was (vgl. Lexer, Hwb. 2,374 und 2b).
1) Regenbogen:
a) eigentl.: reganpogo de iride (Hs. iri) vel arcu caelesti [Aldh., Enigm. V, Überschr. p. 100, Laa.] Gl 2,8,7. reganbogo [bibit ingens] arcus (als Vorbote eines Gewitters; vgl. iris enim ex oceano bibit, Serv.) [Verg., G. I,381] 673,9. 4,348,70. regenbogo loricam ..., qualis cum caerula] nubes [solis inardescit radiis longeque refulget, ders., A. VIII,622] 2,713,7 (vgl. irin physica ratione describit, quae fit cum aquosam nubem solis ardor inradiat, Serv.). reganpogo iris 3,14,14. 204,29 (im Abschn. De caelo et eius partibus). 380,10. 405,13 [HD 2,12]. 406,9. 10 [beide HD 1,76]. 606,8 (in einem Sachglossar; vor iris das unglossierte Wort tindia (d. i. Cinthia für Diana”, Steinm.)). iris quasi aeris, id est quod per aerem ad terras descendat [Hbr. I,211,57] 112,28. Hbr. I,211,57 (beide im Abschn. De aere). iris iridis Gl 3,447,32. arcus celestis regenboge dictus 5,45,10 (davor boge arcus);
b) zur Bez. einer Lichterscheinung (als Ruhmeszeichen, vgl. Thes. VII,2,378 f.): reginbogo iris [erat in circuitu sedis (sc. Gottes), Apoc. 4,3] Gl 1,799,56 (3 Hss. reganbouga, 1 Hs. reganboum). 4,308,12.
2) Vok.-Übers. (?):
a) für die Pflanzenbez. Iris: regunbogo iris Gl 3,511,33 (in einem Pflanzenglossar); zur auf die Buntheit des Regenbogens zurückgehende Pflanzenbez. vgl. Marzell, Wb. 2,1018, Fischer, Pfl. S. 272 s. v. iris florentina L., Genaust, Pflanzennamen S. 310;
b) für den Namen der Götterbotin Iris: reginbogen [tum Iuno ...] Irim [demisit Olympo, Verg., A. IV,694] Gl 2,697,50; zu Iris als Göttin des Regenbogens vgl. Koch, Verg.-Wb. S. 171, vgl. noch Verg., A. IV, 700 ff.
Vgl. reganbouga, reganboum.
 
Artikelverweis 
reganbouga sw. f.; an bouga sw. f. angelehnte Variante von reganbogo (s. u.).
regin-bg-: nom. sg. -a Gl 1,799,56 (Zürich Rhein. 66, Hs. 12. Jh.); -e 57 (Adm. 508, 12. Jh.; die Graphie -weist im Verein mit dem Ausgang -a der Parallelhss. eher auf bouga als auf bogo (Karg-Gasterstädt hdschr.), vgl. in ders. Hs. armbôga Gl 1,306,5/6; zum Nebeneinander der Bildungen vgl. AWB armboug (mit -bogo)/-bouga, rantbogo/-boug); -boga: dass. ebda. (M, Stuttg. Herm. 26, 12. Jh.; zu -o- für ou in ders. Hs. vgl. ogilsalbe Gl 1,799,54).
Regenbogen, zur Bez. einer Lichterscheinung (als Ruhmeszeichen, vgl. Thes. VII,2,378 f.): reginbga iris [erat in circuitu sedis (sc. Gottes), Apoc. 4,3] (3 Hss. reganbogo, 1 Hs. reganboum).
Vgl. reganbogo, reganboum.
 
Artikelverweis 
reganboum st. m. [Bd. 7, Sp. 770]
regin-boum: nom. sg. Gl 1,799,58 (clm 4606, 12. Jh.; -ov-). 3,606,30 (Schlettst., 12. Jh.).
reginboum Gl 3,606,8 (korr. zu -bogo) s. AWB reganbogo.
Regenbogen:
a) eigentl.: reginboum iris Gl 3,606,30 (in einem Sachglossar, zwischen Bez. für Gestirne);
b) zur Bez. einer Lichterscheinung (als Ruhmeszeichen, vgl. Thes. VII,2,378 f.): reginbovm iris [erat in circuitu sedis (sc. Gottes), Apoc. 4,3] Gl 1,799,58 (3 Hss. reganbogo, 3 reganbouga).
Vgl. reganbogo, reganbouga.
 
Artikelverweis 
reganhaft adj., nhd. DWB regenhaft; vgl. mnd. rēgenhaftich, mnl. regenachtich. — Graff II,441.
regan-haftem: dat. pl. Gl 2,743,12 (clm 14747, 9. Jh.); -hafden: dass. 21,54 (Wien 969, Hs. 9. Jh.; zu -fd- für ft vgl. Braune, Ahd. Gr.15 § 161 Anm. 3).
1) regenreich, verregnet: reganhaftem imbriferis [atque algidis mensibus serena tempora successerunt, Pass. Caec. p. 337,47] Gl 2,743,12 (zu mlat. imbrifer vgl. Mlat. Wb. IV,1313,25 ff.).
2) unwetterartig: mit reganhafden regenon [segetum glumas] nimbosis imbribus [auges, Aldh., De virg. 9] Gl 2,21,54.
 
Artikelverweis 
reganmânôd st. m., nhd. regenmonat. — Graff II,795.
Alle M, 10. — 13. Jh.
regan-manode: dat. sg. Gl 1,575,16 (5 Hss.); reginmanot: nom. sg. 19 (2 Hss.); -manode: dat. sg. 17/18; -manothe: dass. 18/19.
Verschrieben: regin-manodo: dat. sg. Gl 1,575,17/18 (l. -de).
Regenmonat: in reganmanode (2 Hss. nur reginmanot) in mense defluo [zu: ego quasi trames aquae] immensae de fluvio [Eccli. 24,41] (zur entstellten Wiedergabe des Vulgata-Lat. vgl. Davids, Bibelgl. S. 186,635).
 
Artikelverweis 
reganôn sw. v., mhd. Lexer regenen, nhd. DWB regnen; mnd. rē- g(e)nen, mnl. regenen; ae. regnian (vgl. Bosw.-T., Suppl. S. 685); vgl. afries. reina, ae. rignan, an. rigna, got. rignjan. — Graff II,442.
reg-anot: 3. sg. Gl 3,4,31 (Voc.). T 32,3; -in-: dass. -ot Npw 146,8; inf. -on O 3,12,15 (F); -on-: dass. -on ebda. (PV); 3. sg. prt. -oda I 8,20. 9,1; 3. sg. conj. prt. -oti O 2,1,18 (erstes -o- aus e korr. F); -en-: 2. sg. -ost NpNpw 103,13; 3. sg. -ot Nc 754,2 [69,17] (-ôt). Nl 595,14 [194,5] (Hs. C, -ôt Hs. D, -ênot Hs. G). NpNpw 10,7 (= Npw 8). Np ebda. (1. Stelle). 88,12. 146,8 (-ôt); part. prs. nom. pl. m. -onten 95,11; 3. sg. prt. -ota T 147,2. Np 67,9. 77,24; 3. pl. prt. -ôton 67,9 (3).
1) regnen:
a) eigentl. (von natürlichem Niederschlag), unpersönl.: reganot pluit Gl 3,4,31 (davor regan pluvia, regan imber). (der Stein) Ydathides uuirt kegeben Aquario unde Februario uuanda iz tanne filo regenot [vgl. qui lapis datur Aquario propter copiam pluviarum in Februario, Joh. Scot.] Nc 754,2 [69,17]. soz regenot so nazzent ti bouma Nl 595,14 [194,5] (zur Formelhaftigkeit der Wendung vgl. Filatkina, Sprachwiss. 34,364 f.); — erw. mit Dat. d. Pers. (vgl. 2a): (Helias) ther ju ni liaz ... regonon then liutin O 3,12,15;
b) übertr.: wie Regen herabfallen (von Dingen u. Abstraktem), mit fona + Dat. zur Angabe des Ausgangspunktes: [Bd. 7, Sp. 771]
α) unpersönl., mit Akk. d. Sache (vgl. 2b): in themo tage tho Loth uzgieng fon Sodomis, regenota fiur inti sueual fon himile pluit ignem et sulphur de caelo T 147,2;
β) persönl.: din sint die himela . fone dien diu uuarheit regenot . din ist diu erda diu dannan genezzet uuirdet tui sunt caeli et tua est terra [vgl. a te pluunt, super tuam pluunt, Aug., En.] Np 88,12.
2) (es/etw.) regnen lassen (auch mit Präp. verb. zur Angabe von Ort oder Quelle):
a) eigentl. (von natürlichem Niederschlag, ohne Bez. des Objekts): (Gott) thie sunnun ufgangen tuot ... inti reganot ubar rehte inti ubar unrehte solem suum oriri facit ... et pluit super iustos et iniustos T 32,3. mons Syna . an demo Pavlvs fernomen uuirt . der regenota so samo a facie dei Israhel [vgl. an subaudiendum est, distillavit, Aug., En.] Np 67,9. sines (Gottes) riches freuuen sih die regenonten himela . unde diu fone in beregenota erda [vgl. exultet terra, quam compluunt caeli, Aug., En.] 95,11; bildl.: cęli regenoton . montes regenoton 67,9 (bez. auf die Lehre der Apostel); — erw. mit Dat. d. Pers./Sache (vgl. 1a): êr ... wolkan (aus -on (Plur.? Vgl. Kelle 2,164) korr.) ... then liutin regonoti O 2,1,18. singent demo der den himel decchet mit uuolchenen . unde dannan regenot dero erdo qui operit caelum nubibus . et parat terrae pluviam NpNpw 146,8; bildl.: daz uuas fone diu . uuanda in (den weltlich lebenden Menschen) himela regenoton . apostolorum doctrina uuas in chomen etenim caeli distillaverunt Np 67,9;
b) übertr.: etw. wie Regen herabfallen lassen, mit Akk. d. Sache/abstr. Akk./Nebens. (vgl. 1bα): huuelih druhtin regonoda fyur in Sodoma fona druhtine? quis dominus pluit (ignem) in Sodomis a domino? I 8,20. regonoda druhtin fona druhtine ubar Sodomam endi Gomorram suuebul endi fyur pluit dominus ... sulphur et ignem a domino 9,1. er (Gott) regenot uber sie (die Sünder) daz sie chelot (Npw stattdessen fiur unde suebel) NpNpw 10,7 (= Npw 8). daz ist diu erda diu sih satot dero lero . die du regenost fone himele 103,13. er (Gott) regenot uber sundige striccha pluet super peccatores laqueos Np 10,7; — erw. mit Dat. d. Pers.: (Gott) regenota in (den Israeliten) manna zeezzenne . unde gab in himelbrot pluit illis manna ad manducandum Np 77,24.

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort: