| fasto adv., mhd. vast(e), nhd. fast; as. fasto, mnd. vast(e), mnl. vaste; afries. feste; ae. fæste; vgl. an. fast. — Graff III,714 f. fast-: -o Gl 1,317,62 (Rb). 715,20 (2 Hss., darunter Brüssel 18 725, aus Xanten, 9. Jh.). 2,136,48 (M, 4 Hss.). 277,38 (M, 5 Hss., darunter clm 19 440 in beiden Teilen). 676,14. 762,13. 4,237,7. Beitr. (Halle) 85, 239 (vor Gl 2,674,17; 2 Hss.). S 105,9. 106,20. 107,36 (alle Ps. 138, 10. Jh.). 135,9. 138,32. 140,28. 141,10 (alle WB). 375,4. O 1,9,38 (FP). 28,18. 2,9,45. 21,7. 24,15 (-o anfangs vor in weggelassen). 3,8,18. 20,179. 22,26. 4,8,25. 5,12,11. 15,7. Ol 72. Nb 8,24 (2). 78,13. 80,31. 81,4. 105,15 (vgl. dazu auch Gröger § 11,2). 158,27. 177,24 (Hs. A = S. CIV,1). 179,9. 203,22. 210,1. 278,22. 281,13. 291,3. 296,8. 297,8. 343,14 [8,25 (2). 87,24. 90,25. 91,3. 116,4. 170,17. 191,7. 195,3. 220,3. 226,15. 301,3. 304,1. 315,7. 320,29. 322,1. 376,5]. Nc 700,19. 772,17 [19,9. 120,16]. NpNpw 117,13. 124,2 (2; Npw = 1). 147,13. Np 8,4. 85,6 (2). 90,1 (2). 93,15. 105,23. 118 Cant. grad. (546,4). Fides 40. Npgl 90,14; -a Gl 2,277,39 (M, clm 9573, 11. Jh.); -e 4,196,58 (sem. Trev., 11./12. Jh.); comp. -or 2,231,28 [Bd. 3, Sp. 651] (S. Flor. III 222 B, Wien 949 f. 115b, beide 9./10. Jh.). 300,7 (M, 3 Hss.). 302,24 (M). 747,43. 758,45. O 2,11, 51. Np 118 F, 43 (-ô-); -ora Npw ebda. (zu -a vgl. Schatz, Ahd. Gr. § 405. 407, ders., Abair. Gr. § 125); superl. -ôst Nb 20,27 [23,1]. — uast-: -o Gl 2,136,49 (M, clm 14 689, 11./12. Jh.). 403,61. 712,49 (Paris 9344, 11. Jh. uashauendro, von Gröger S. 317 als Komp. fasthavêndi angesetzt). 5,15,19. S 130,97. 135,19. 24. 140,32 (alle BB). O 1,9,38 (V). Nb 177,24. 181,11 [191 var. 6. 197,21]. NpNpw Fides 40 (Np Hs. V2 = WSB 143, Abh. 15 S. 12; S.-St., Ausg. S. 1117 uesto, wohl Druckfehler). Npw 17,7. 105,24. 118 De ps. gr. 5; -e S 135,9 (BB). 141,10 (BB). NpX 118 Cant. grad. (S. X,15; v-); comp. -er Gl 2,133,1 (M, Wien 361, 11. Jh.). Verschrieben: factor: comp. Gl 2,300,8 (M, Wien 2723). Unklar bleibt: fastos: O 4,27,18 (möglicherweise ist das -s der an fasto herangezogene Gen. des Pers.-Pron., vgl. Kelle 2,324. 375; oder ist doch an einen Superl. mit ausgefallenem -t zu denken? Vgl. dazu die von Erdm. z. St. angeführten ähnlichen Konstruktionen, ders. Zfd Phil. 6,449, auch Braune, Ahd. Gr.13 § 161 Anm. 6). Bei fasto werden die Grundbedeutungen des Adjektivs festi ‘fest in sich’, ‘fest an etw.’, ‘etw. festhaltend’ durch die Verben so variiert, daß die Zuordnung zu diesen für die Gruppierung wesentlich ist, nur an wenigen Stellen sind die Bed. des Adj. noch zu fassen. 1) in seinem Wesen, seiner Art ungeteilt, ungespalten, echt, einheitlich (? Vgl. festi I 3): fasto [qui cum tantae virtutis esset, ut Christus credi potuisset, elegit] solide [subsistere in se, ne humana opinione raperetur inaniter super se, Greg., Hom. I,7 p. 1456] Gl 2,277,38 (oder zu 4 b?). 2) kraftvoll, mit Kraft; heftig, sehr (vgl. festi I 4): acrior fasto alacrior [zu: hoc acrior idem ecce aliud summa telum librabat ab aure, Verg., A. IX,416] Beitr. (Halle) 85,239 (vor Gl 2,674,17). an demo funftin sprozzen so nimet si martyres in hant . unde stephet also fasto . daz si ioh andero ordines fidelium . mit demo robore (Npw mit ira starche) hohor unde hohor sezzet NpNpw 118 Cant. grad. (546,4 = Npw De ps. gr. 5); — bezogen auf Gemütsbewegungen: fasto minneota inan [pater vero] tenere diligit eum [Gen. 44,20] Gl 1,317,62 (wurde tenere mit tenax, tenaciter verwechselt, zu dessen Bed. fasto besser paßt? festi adj. übersetzt mehrfach tenax). de uuider dir uuellent tuon, de uuillih fasto nidon nonne eos, qui te oderunt, oderam S 106,20. ioh muazin ... mit sinen (den Seinen) unsih fasto frewen thero resto O 1,28,18 (oder zu 9?); — intensiv, (in der Rede) nachdrücklich (vgl. auch 4 b): uaster melius [sententiae meae professione denuntio nihil a me unquam eorum, quae prohibita sunt, esse faciendum, Decr. Hil., Praef. p. 252] Gl 2,133,1. nu chius dir fasto ze mir, upe ih mih chere after dir proba me deus S 107,36. er (Judas) iz fasto gihiaz joh iz ouh ni firliaz; tharazua er hugita joh al ouh so gifrumita [vgl. spopondit et quaerebat opportunitatem, Luc. 22,6] O 4,8,25. ih giho des filo fasto Platoni Platoni vehementer assentior Nb 210,1 [226,15]; hierher wohl auch: fasto kisago allego i. instruo Gl 2,676,14. allego id est affirmo 4,237,7, vielleicht hat bei faste gesagon allego 196,58 ursprünglich auch ein lat. Interpretament gestanden (in allen Belegen ist fastogisagôn zusammengeschr., ist aber wohl nicht als Komp. aufzufassen). 3) fest bei Verben des Zugreifens (u. dann Festhaltens), des Bindens (auch im übertr. Sinn): festgemacht (an etw.), so daß es hält, schwer oder nicht mehr abzulösen, zu trennen ist, fest aneinandergefügt: a) bezogen auf Gegenstände u. gegenständlich Gedachtes: uasto hauendro zangun [versant] tenaci forcipe (Hs. focipe) [massam, Verg., A. VIII,453] Gl 2,712,49. du hapest mir de zungun so fasto piduungen [Bd. 3, Sp. 652] , daz ih âne din gipot nespricho nohein uuort S 105,9. so beginnet ez da mite spilen unde beuuindet diu horen so uasto, daz ez sih nieht erlosen nemag in ludendo obligat semetipsum cornu ... evadere non potest 130,97. in thaz cruci man nan nagalta, so sie tho fastos mohtun O 4,27,18. noh tir ne begagenda nieht ze starh tunest . sid noh tie senchelchrapfen fasto haftent nec tibi nimium valida tempestas incubuit . quando tenaces haerent anchorae Nb 80,31 [90,25]. anchorę daz sint suariu isen . chrapfahtiu . in chriechiskun fone dero hende genamotiu . uuanda sie sih fasto habent zuo dien steinen [vgl. quia quasi manus hominis comprehendat scopulos, Rem.] 81,4 [91,3]. manige Afros teta Regulus in haft . unde in bant ... daranah uuard ouh er geuangen . unde samo fasto gebunden sed mox ipse praebuit manus catenis victorum 105,15 [116,4]. fier elementa bindest tu ... zesamine ... so uasto . daz uore liehti hinauf neuliege daz liehtera uiur ... noh tiu suari dia erda nider nesenche 177,24 [191,7]. tiu ... herte sint . also steina . diu haftent fasto zesamine . unde nehengent nieht . taz man siu samfto zebreche adhaerent tenacissime partibus suis 203,22 [220,3]. dar (am Himmel) haltend tie sternen io noh fasto dia gehelli . dia sie after iro gesezzedo io hielten illic servant sydera veterem pacem . iusto foedere rerum 291,3 [315,7]. sageta imo ... sia ... in des skiezenten . unde fliegenten gotes keuualt Cupidinis . fasto uuesen fone imo gebundena adamantinis nexibus ... detineri Nc 700,19 [19,9]. die in olimpiade palestram uobton . die salboton sih . nio iro congressores an demo ringenne sie so fasto gesuerben nemahtin daz sie sie niderbrahtin 772,17 [110,16]. vuanda er fasto fergrindelot habet dine porta quoniam confortavit vectes portarum tuarum NpNpw 147,13. kesieho darana manen unde sternen . die du fasto gesaztost lunam et stellas quae tu fundasti Np 8,4; hierher wohl auch: er (Christus durch die Auferstehung) al iz umbithahta joh fastor gistatta ... theiz elichor ni wenkit O 2,11,51; b) übertr. auf Geistiges: fastor hartor [tanto eos durior sententia feriat, quanto illos in culpa] artius [vincula deliberationis ligant, Greg., Cura 3,32 p. 91] Gl 2,231,28. fastor [nisi quod ... dominus ... cum eos corporaliter reliquit, ut verba, quae recedens diceret, in corde audientium] arctius (Hs. artius) [impressa remanerent, Greg., Hom. II,29 p. 1569] 302,24 (oder zu 2?). fastor [temptavit autem idem Hilarius imposito diaconatus officio sibi eum] artius [implicare et ministerio vincire divino, Sulp. Sev., Mart. 5,2 p. 115,37] 747,43. fastor hartor krimmor arcius [zu ebda.] 758,45. sie gikleiptun sar thaz guat filu vasto in iro muat [vgl. posuerunt omnes, qui audierunt, in corde suo, Luc. 1,66] O 1,9,38. theich thir gibiete, thaz habe thu fasto in muate 5,15,7. so getuo in fasto haben an dir . clatiu ougen sines sinnes da defigere in te conspicuos visus animi Nb 179,9 [195,3]. ube du fragest uuelez tie hafta ... sin ... daz sint tie causę allero dingo . die fasto zu in habent selben diu ding . tero causę sie sint 278,22 [301,3]. tannan iz keskihet . taz ist sin urhab ... taz ist sin errecheda . tiu iz fasto zu iro bindet 281,13 [304,1]. habent iuuih fasto ze dero ebenmuoti . daz iuuih tiu leidega nesuare ... noh tiu lustsamo neuerchuste iuueres muotes ne vos aut tristis opprimat . aut iocunda corrumpat. firmis viribus medium . i. aequanimitatem occupate 297,8 [322,1]. an diu geuuan ih fastor tuam gratiam . daz ih ferlos mina superbiam NpNpw 118 F, 43. die daz tuont . die iustitiam fasto habent . die sint mit crehtemo herzen nals mit chrumbemo qui tenent eam omnes recto sunt corde Np 93,15. 4) fest (bei Verben der Ruhe, des Zustandes): a) fest haftend (auf einer Unterlage), unverrückbar, fest verankert (oft in einem Bilde), nicht zu vertreiben: ni firwerdent sie in ewon, firmident ouh then wewon, sint fasto âna enti in mines selbes henti [vgl. non rapiet eas quisquam de manu mea, Joh. 10,28] O 3,22,26 (oder zu 9, fasto als Variation zu âna [Bd. 3, Sp. 653] enti?). ter doh io uiel . fasto nestuont; ube er fasto stuonde . so neuile er qui cecidit . non erat ille stabili gradu Nb 8,24 [8,25]. uuanda uuir uuellen dien ubelen misselichen . unde daz ist uns fastost in muote quibus hoc maxime propositum est . displicere pessimis 20,27 [23,1]. sensus einer . ist kelazen . âne die andere dri sinna . dien eteuuar fasto haftenten animalibus ... also die meremuskela ... unde anderiu also gezogeniu . an dien steinen chlebendo sensus ... cessit inmobilibus animantibus 343,14 [376,5]. daz man danauuile . ube iz fasto stat . daz uueget man . daz uuerbet man NpNpw 117,13. daz sint die . die in dero himeliscun Ierusalem buent. Die nesturet furder nieman. Sie sizzent ieo fasto darinne . also Syon fasto sizzet in dero irdiscun Ierusalem [vgl. ita firmissima soliditate consistunt, Cass.] 124,2 (= Npw 1). der fasto sizzet in des hohesten helfo ... der uuonet ouh in des himelgotes scerme qui habitat in adiutorio altissimi Np 90,1. Npgl 90,14; b) übertr. auf die Gesinnung u. geistige Haltung: unerschütterlich, beharrlich, ohne sich abbringen zu lassen: ich gloube uaste, trohtin got alemahtige S 135,9 (BB, an got almahtigen WB), ähnl. 138,32 (WB). 140,32 (BB = 28 WB). 141,10. O 3,20, 179. Npw 17,7. (ich) giho uasto eina gotelichun ebenselbewigun einselbwesenti S 135,19 (BB), ähnl. 24 (BB). thaz io bi themo meine thaz muat si fasto heime O 2,21,7. thaz (durch die Krankenheilung) in thiu muat ni wankon, sin fasto in then githankon [vgl. ut per virtutem atque miracula praeteritus, apud audientes sermo firmetur, Hrab. in Matth. 8,3] 24,15. joh habet fasto ouh unser muat ... giwisso wizun wir thaz, theiz sid war lichamo was 5,12,11. daz er sie ferlure . ube Moyses sin iruueleto nestuonde fore imo . an demo bruche . an dero plaga. Also fasto . daz er sin zorn uuanti . unde nehanchti . daz er sie nah iro sculden ferlure ut disperderet eos . si non Moyses ... stetisset in confractione in conspectu eius NpNpw 105,23 (= Npw 24). diz ist diu gemeina gelouba . souuer die fasto unde getriuuuelicho nehabet . der nemag kehalten uuerden haec est fides catholica quam nisi quisque fideliter ac firmiter crediderit Fides 40. dero zeuueio uueret den got kerno . der sina legem fasto haltet in sinemo herzen [vgl. fige in corde tuo legem meam, Aug., En.] Np 85,6. der fasto sizzet in des hohesten helfo . der sih fasto ze iro fersiehet . der uuonet ouh in des himelgotes scerme 90,1; hierher wohl auch: streng, genau: fasto [patefacto tenore eiusdem cartulae a vobis etiam laudari, et] tenaciter [custodiri, Decr. Horm. I p. 268] Gl 2,136,48. fastor [prius ergo non inveniendus quaeritur, (Christus als Bräutigam der Seele), ut post inventus] strictius [teneatur, Greg., Hom. II,25 p. 1546] 300,7 (4 Hss., 1 Hs. githuuunganlîhho); — (im abwertenden Sinne) hartnäckig: ana fasto stontun [haec et his similia Paulo dicente factum est, ut mitigati essent et Iudaei et gentes, sed principes Iudaeorum] insistebant [Pass. PP. 8, p. 127] Gl 2,762,13. aber (die) ze iro ubeli sih fasto habenten . allero saldolih ebenubel sin in inprobitate vero manentibus . omnem pessimam esse fortunam Nb 296,8 [320,29] (oder zu 9?). 5) sicher, ohne Wanken: giang er after in tho sar oba themo wazare thar, fasto oba ther undu, so wir duen hiar in erdu O 3,8,18. 6) fest, ohne Bewegung, so daß sich etw., jmd. nicht mehr bewegen kann: stant plt fasto S 375,4; hierher wohl auch: er (Abraham) avur widorort ni want, êr er nan (Isaak) fasto gibant ... in then alteri er nan legita [vgl. cumque alligasset ... filium suum, Gen. 22,9] O 2,9,45. 7) fest, sicher, uneinnehmbar: thoh habet therer ... thaz fiant uns ni gaginit, thiz (das Königreich) fasto binagilit Ol 72. 8) gesichert (durch Festlegung, Beweise u. ä.), [Bd. 3, Sp. 654] gültig, unwiderlegbar: fasto stande [adhibe tecum adhuc unum, vel duos, ut in ore duorum, vel trium testium] stet (consistat firmetur) [omne verbum, Matth. 18,16] Gl 1,715,20. 5,15,19. uasto cautum [et statutum ius erat (Laa. iusserat), quo non liceret matribus, Prud., H. epiph. (XII) 145] 2,403,61. tu habest iz ... filo uasto . unde filo uuarhafto gefestenot firmissime ... verissimeque conclusum est Nb 181,11 [197,21]; Gl 2, 676,14. 4,196,58. 237,7 s. 2. 9) dauernd, ohne Aufhören, ununterbrochen, immerwährend (bei den folgenden Belegen scheint der temp. Akzent zu überwiegen, wenn auch andere Bedeutungen mitschwingen, vgl. die Verweise bei den Belegen): so ist taz kuis . unde fasto gesezzet . taz nieht kebornes state nesi constat et positum est aeterna lege Nb 78,13 [87,24] (oder zu 8?). taz (d. i. tero liuto lob) fone chiesenne sar nechumet . noh sih fasto nefollehabet quae nec iudicio provenit . nec umquam firma perdurat 158,27 [170,17] (vgl. auch 4). la sin fasto truhten min gebet in dinen oron auribus infige domine orationem meam Np 85,6 (vgl. auch 2 u. 4). Komp. thuruhfasto.
Fastolf S 62,5 s. Eigennamen.
fastos O 4,27,18 s. AWB fasto.
fastota s. fastên.
Fastraat Gl 4,602,37 s. Eigennamen.
faszon Gl 3,330,18 s. AWB fâscôn.
fata st. f., nhd. fat; vgl. ae. fadung. — Graff III,450. uat-: dat. sg. -o Nb 53,30 [61,11]; dat. pl. -ôn 24,4 [26,20]. Zustand, innere Verfassung: uuas ih in dien uaton . to ih tir half crunden tia tougeni dero naturę ...? talis habitus . talis vultus erat cum rimarer tecum secreta naturae? Nb 24,4 [26,20]. ia lieb man . uuaz habet tih praht ze dirro uato? in disa truregi . unde in disen uuuoft? quid est igitur o homo quod te deiecit in maestitiam et luctum? 53,30 [61,11]. Vgl. giunfatôn.
fataro Gl 1,225,18 s. AWB fetiro.
fater st. m., mhd. nhd. Lexer vater; as. fadar, mnd. vāder, mnl. vader; afries. feder, fader; ae. fæder; an. faðir; got. fadar. — Graff III,374 ff. Die endungslosen Formen des Gen. u. Dat. Sing. herrschen während der ganzen Zeit des Ahd.; doch ist Flexion nach der a-Deklination bereits im 8./9. Jh. belegt, vorzügl. in alemannischen Denkmälern (H, B, S. Galler Patern.), auch in Wk u. Hildebr., vereinzelt finden sie sich in I, F, T, O. fatara: nom. pl. T 82,11. — fatoron: dat. pl. T 104,6. — fater: nom. sg. Gl 1,2,15 (Pa, K -ts). 3,14 (RRx). 4,36 (Ra). 20,11 (Pa). 2,313,50 (Rb). 527,22. 3,6,24 (Voc.). 176,3 (SH B). 4,27,6 (Sal. a 1). S 2,9 (Hildebr.). 3,17 (Hildebr.). 31,63. 64. 65. 66. 69. 71. 32,73. 78. 81 (alle Wk). 124,16. 17. 132,133 (alle Phys.). 191,19. 192,17 (-). 198,22 (-). 236,17 (-). 273,37 (alle B). I 5,13. 13,8. 19. 15,18. 16,5. 18,20. 22,12. 23,16. 34,12. H 3,8,4. 9,1,4 (-ts). F 12,23. 35,28. 36,21. 38,6. T 4,14. 7,7. 12,6. 32,9. 10. 33,3. 34,2. 4. 7 (2). 35,2. 38,2. 6. 40,7. 44,14. 55,8. 67,8. 82,4. 6. 7. 9. 11. 84,7. 87,5. 88,6. 7 (3). 8. 12 (3). 90,2. 92,5. 97,4. 5. 6 (2). 99,5. 113,1. 121,4. 124,1. 131,4. 5. 6. 11. 16. 18. 19. 24 (2). 133,12. 14. 134,5 (2). 8. 9. 139,4. 141,7. 143,6 (2). 146,6. 147,8. 163,3. 4 (2). 164,1. 165,2. 4. 7 (2). 167,1. 7. 8. 173,4. 175,5. 176,3. 185,3. 232,5. O 1,3,16. 10,1 (f- korr. aus u, V). 15,23. 26,8. 2,2,36. 3,45. 52. 4,26. 9,75. 13,29. 14,31. 3,1,39. 44. 2,35. 5,12. 12,29. 13,49. 14,13. 18,20. 41. 20,5. 78. 21,28. 22,29. 31. 64. 4,7,46. 11,7. 15,24. 26. 36. 5,7,63. 17,6. 18,10. 20,42. Nb 159,27 [171,21]. Nc 725,19. 746,5. 805,6 [54,6. 84,1. 166,4]. NpNpw 17,47. 27,8. 102,13. 104,23. 109,1. Cant. Ez. 19. Cant. Annae 7. Fides 4. NpglNpw 44,2. 103,16 (= Npw [Bd. 3, Sp. 655] 17). Np 2,7. 7,1 (2). 11,6. 15,5. 21,11. 26,10. 27,5. 34,17. 44,2. 59,8. 61,12. 67,6. 70,1. 79,5. 82,9. 87,5. 90,11. 117,18. Cant. Annae 10. Cant. Deut. 6. Fides 5. 6. 7. 10. 12. 14. 17. 20. Npgl 21,10. 34,13. 67,17 (2). 71,2. 77,2. 80,5. 85,16. 87,12. Npw 108,9. 109,1 (2). 3. Fides 2; voc. sg. S 27,2 (Patern., 8. Jh., fa). 29,1. 6. 34,113 (alle Wk). 43,2 (Pn., Hs. A fa). 198,8 (B). 290,1. 16 (beide Carmen). H 2,7,1. 8,10,1. T 34,6. 67,7 (2). 97,1. 3. 4. 107,2. 3. 4. 135,25. 139,5. 6. 177,3. 178,2. 179,1. 3. 4. 181,2 (4). 182,2. 202,4. 208,6. O 2,21,27. 3,24,91. 93. 4,33,23. Nc 691,18. 835,31 [6,17. 206,6]. NpNpw 29,9. 101,2. 103,14 (= Npw 15). 24. 107,12. Orat. dom. 9. NpglNpw 101,8. Np 20,2. 21,26. 27,1. 34,22. 58,17. 60,7. 67,29. 68,14. 20. 85,16. 88,28. 108,21. 118 K, 79. 138,18. 143,7. Cant. Abac. 13. Npgl 18,13. 19,2. 7. 20,5. 27,2. 48,8. 68,14. 21. 93,2. 108,4; gen. sg. S 102 (Sigih.). 339,14. 343,27 (fa). I 1,21. 2,14. 9,15. 37,17. F 7,28. T 3,5. 4,11. 12,7. 32,3. 42,1. 44,13. 21. 59,4. 72,4. 76,5. 82,7. 88,13. 90,6. 96,1. 97,3. 107,3. 116,4. 117,3. 123,6. 131,17. 19. 134,3. 5. 9. 152,3. 160,3. 162,1. 165,3. 167,9. 232,3. 242,2 = T Fragm. S. 290,1. O 1,9,17. 22,54. 2,3,32. 4,34. 9,44. 14,101. 23,22. 3,10,24. 22,17. 28. 38. 24,90. 4,10,8. 15,5. 62. 33,16. 26. 5,7,58. 18,8. 20,67. Nb 80,13 [90,7]. Nc 758,16. 835,22. 840,27 [102,5. 205,16. 212,8]. NpNpw 102,13. Fides 3. 29. 35. NpglNpw 102,19. Np 28,6. 44,11. 70,1. 118 N,99. Symb. 7. Fides 27. Npgl 7,15. 8,2. 20,2 (2). 21,7. 33,1 (2). 44,1. 10. 50,10. 54,18. 61,8. 67,4. 71,5. 90,7. 95,13. 108,20. Npw Fides 1. 2; -]es Gl 1,737,26 (S. Paul XXV a/1, 8. Jh.). S 27,13 (Patern.). 30,52. 31,61. 62. 33,92. 103. 34,114. 116. 118 (alle Wk). 191,29. 200,19. 207,38. 257,22 (alle B). H 7,3,1. 23,4,2. 26,6,2. 8,2. F 10,8. T 82,7. Npgl 19,7; dat. sg. -] S 323,1 (Lorscher B.). I 1,13,16. 2,10. 3,8. 11. 20. 9,9. 10. 11,11. 15. F 10,27. 11,21. 13,24. 35,10. 41,10. T 4,12. 15. 11,3. 13,7. 10. 19,3 (2). 33,1. 35,2. 3. 44,21 (2). 60,14. 67,8. 82,11 a. 84,2. 3. 87,3. 88,13. 92,7. 96,4. 97,1. 3. 4. 7. 98,3. 109,1. 112,2. 131,15 (2). 19. 23. 133,14. 134,6. 9. 155,1. 162,3. 163,3. 4. 164,1. 5. 6. 165,7. 168,3. 171,1 (2). 172,5. 174,1. 2. 175,3. 6 (2). 177,1. 221,6. 7 (2). O 4,15,21. 5,17,14. Nb 79,29 [89,21]. Nc 726,18 [55,16]. NpNpw 21,2. Np 2,6. 7,1. 44,4. 56,3. 60,8. 62,12. 70,1. 82,8. Cant. Zach. 73. Fides 18. 19. Npgl 18,9. 34,13. 67,17. Npw 107,2. 9. 108,2. 20. 109,1 (2). 4 (2). Fides 1 (2); -]e S 32,79. 80. 33,95 (2; alle Wk). 196,11 (B). 213,27 (B). 326,4. I 38,17. H 3,8,3. 7,9,2. 19,12,1. 24,1,4. 16,3. 25a,2. T 77,5. 82,9. O 1,5,26. Npgl 107,2. 10; acc. sg. -] Gl 4,11,26 (Jc, fa). S 23,6 (frk. Taufgel.). 27,8 (Patern.). 30,47 (Wk). 43,5 (Pn., 2 Hss., Hs. A fa). 323,9 (Lorscher B.). 326,1. 341,16. I 14,18. 15,6. H 26,1,3. 26,5,3 (fats). T 13,14. 25,3. 34,2. 44,16. 20. 22. 23. 51,3. 67,8. 10. 82,8. 9 (2). 11. 84,2. 3. 87,5 (2). 88,6. 7 (3). 92,4. 100,3. 106,2. 6. 109,2. 131,6 (2). 10. 17. 22. 133,12. 141,7. 162,3. 163,1. 3 (2). 164,2. 165,7. 168,4. 170,5. 6. 171,3. 175,1. 4. 185,5. 200,5. O 1,9,12. 23. 22,59. 25,15. 2,9,97. 14,63. 68. 3,16,58. 18,17. 4,15,27. 33. Nb 161,15 [173,13]. Nc 723,28. 724,26. 820,22. 833,18. 837,11. 839,28 [52,1. 53,7. 185,16. 202,15. 208,3. 211,4]. NpNpw Cant. Deut. 8 (Np = Hs. R, S. XLVII,11). Np 68,2. 118 K,73. Orat. dom. 9 (= Hs. R = S. XLVIII,5). Symb. 1. Npgl 7,15. 35,10 (voc.?); -]an H 2,6,3. 3,3,1. 2. 3. 23,4,1; nom. pl. -]a S 32,82 (Wk). T 22,18. 23,4. 82,5. 10. 87,5. NpNpw 105,7. Np Fides 20; gen. pl. -]o F 18,13. T 2,7. 141,26. 27. Nc 765,2 [111,2]. Npgl 108,14; dat. pl. -]um I 38,10. 20; -]un 4,8. 15 (beide korr. zu -on); -]on 8. 15 (beide korr. aus -un); -]in Npgl 70,1. — fatir: nom. sg. Nc 690,23. 736,27 [5,4. 70,5]. Nk 423,9. Npw 131,16; voc. sg. 138,18. 143,7. Cant. Abac. 13; gen. sg. Nc 724,10 [52,13]. Nk 423,9. Np 28,6 (2; Hs. a = Beitr. 30,5,37. 41/42). Npw 147,18; dat. sg. Npgl 29,2. 64,4. Npw 131,10; -]e Npgl 82,8; acc. sg. -] Nc 719,31 [46,17]. uatarun: dat. pl. Gl 2,256,63 (M, clm 19 440. Wien 2732, beide v-, Wien 2723). — uater: nom. sg. Gl 3,427, [Bd. 3, Sp. 656] 12 (v-). 4,27,6 (Sal. a 1; v-). 166,21 (Sal. d; v-). S 135,14 (BB). 346,22. 361,134 (v-). O 1,10,1 (V u- korr. in f-, P v-). Npw 2,7. 7,1 (2). 21,10. 11. 26,10. 27,5. 34,17. 44,2. 117,18. 118 F,45. Cant. Annae 10. Fides 5. 6. 7. 10. 12. 14. 17. 20; voc. sg. S 141,19 (2 Hss.). 142,13 (BB, = 10 WB). 348,80 (Münch. Gl. u. B., 2 Hss., Hs. B v-, vgl. Anm. 3). Npw 18,13. 19,7. 20,2. 5. 21,26. 27,1. 2. 34,22. 48,8. 118 K, 79; gen. sg. S 136,5 (BB). 138,40 (BB, = 39 WB). 339,13 (v-). 349,123 (v-). 355,13. 357,13 (v-). Npgl 118 X, 175 (= Hs. X = S. VIII,23, v-). Symb. 7 (= Hs. S = MSD 257,29, v-). Npw 8,3. 19,7. 20,2. 21,7. 28,6. 44,1. 10. 11. 46,9. 50,10. 117,26. 118 F, 42. Fides 27; -]s S 355,16; dat. sg. -] 136,24 (BB). 338,6. Npw 2,6. 8. 7,1. 15. 15, Prooem. 18,8. 9. 28,5. 29,2. 34,13. 44,4. 117,27. 118 H, 63. Fides 18. 19; acc. sg. -] S 135,12 (WB). 336,16 (v-). 338,3. 343,19. 354,1. 357,2 (v-). 359,71. NpNpw Orat. dom. 9 (Np so Ausg., die Hs. = R hat f-). Np Cant. Deut. 8 (so Ausg., Hs. fater, s. o.). Npw 35,10 (oder voc.?). Cant. Ez. 19. W 142,16 (BCK, B v-); nom. pl. -]a Npw Fides 20. — uatir: nom. sg. Gl 3,662,29. Npw Cant. Deut. 6; voc. sg. 131,1; gen. sg. 118 N, 99. X, 175. 142,8. 147,15. Cant. Abac. 11. Symb. 7; dat. sg. 118 R, 135. Symb. 9. Cant. Zach. 73; acc. sg. S 346,19. 353,2 (v-). Npw Symb. 1. fatder: nom. sg. Gl 3,390,21 (Hildeg., Berl. Lat. 4° 674, 13. Jh.). vatter-: gen. sg. -s S 351,24 (alem. Gl. u. B., Abschr. B, vvatter A, vatter Ausg.); acc. sg. -] 350,2 (ebda. B). fad-ar: dat. sg. S 318,1. 319,48 = Wa 16,3. 17,23 (sächs. B.); [-ur: dat. sg. Pk (nach 110,10);] -er: nom. sg. Gl 1,722,6; acc. sg. S 131,120 (Phys.). 319,14 = Wa 16,17 (sächs. B.). [Awf. Tg. 91,11 (fehlt B);] nom. pl. -]a Pw 67,6; -aer: acc. sg. S 20,7. 8 = Wa 3,14. 15 (sächs. Taufgel.). — uad-er: nom. sg. Gl 3,364,33 (Jd). S 301,6 (rhfrk. Ps.). 362,4 (nd. Gl., v-); gen. sg. 21 (ebda., v-); acc. sg. 307,4 (Cap., vgl. S 305 Anm. 1) = Rhein. Vjbll. 39,286,29 (Cap. Hs.; Druck v-, vgl. dazu S. 298). 332,23 (Reichen. B., 9./10. Jh.). 362,1 (nd. Gl., v-). WA 142,16. feter: acc. sg. Gl 1,426,74 (Rb; vgl. dazu Ottmann S. 4 u. Schatz, Ahd. Gr. § 3). fatereres: gen. sg. ? S 3,24 (Hildebr.) bleibt trotz vieler Erwägungen umstritten (ist es eine Verschreibung, oder sollte ein Komp. mit ero ‘Erde’ vorliegen? Vgl. dazu bes. Karg-G., Beitr. 67,357, J. Franck, ZfdA 47,21, U. Pretzel, Beitr. (Tüb.) 95,276 u. R. Schützeichel, Frühma. Stud. 3,75 u. Anm. 27 u. Ahd. Wb. S. 44, der letzteres für wahrscheinlicher hält). Verschrieben: vaiter: acc. sg. S 350,2 (alem. Gl. u. B., Abschr. A, vgl. oben, l. -tt-?); wohl auch: fatare: acc. pl. S 229,12 (B; l. fatera nach Steinm., Daab S. 46 konjiz. fatara); verkürzt geschrieben oder verstümmelt: fate.es: gen. sg. F 25,15; fat..: dat. sg. 33,27. 41,7; fa..res: gen. sg. H 7,4,3; fa..re: dat. sg. 1,1,4 (zu beiden vgl. Firchow S. XVIII); f..run: dat. pl. S 220,14 (B, Ausg. fatarun); ..ter: nom. sg. Gl 1,737,12 (S. Paul XXV a/1, 8. Jh.); dat. sg. F 35,8; ..re: dat. sg. H 6,7,2; ..ti.: Beitr. 52,166,10 (clm 14 510, 9. Jh.) gehört wohl hierher; uate.: gen. sg. S 347,40. Nur Konjektur ist fater: nom. sg. F 34,1 (vgl. I 5,13). I. allgemein: Vater: 1) leiblicher Vater als Zeuger, Erzieher, Versorger, Beschützer seiner Kinder (häufig formelhaft verbunden mit muoter): a) in allgemeinen Aussagen (mit Hervorhebung der engen Bindung durch die verwandtschaftliche Zusammengehörigkeit): fater moter steofmoter proder genitor genetrix noverca germanus Gl 3,6,24. ebenfalls innerhalb einer Reihe von Verwandtschaftsbezeichnungen: fater pater vel genitor 176,3. genitor ł sator pater 662,29. peueriz pater 390,21 (Hildeg.). pater 427,12. ther fater slahit inti muater patricida [Bd. 3, Sp. 657] 4,11,26. daz nalles einin erpolganer fater siniv ... chinder vrerebe (chind ervrerebe, Daab) ut non solum iratus pater suos ... filios exheredet S 192,17. der alleru samanungu si soso fater cellararius ... qui omni congregationi sit sicut pater 236,17. inde daz behaldan uuerthe umbe then uader inde then sun inde then neuun unce cen iarun uuizzethallikhen et hoc observetur erga patrem et filium et nepotem 307,4 = Rhein. Vjbll. 39,286,29. den ratin wir, also vater kinde ratin sol 361,134. ih quam man zi skeidanne uuidar sinan fater inti tohter uuidar ira muoter veni enim separare hominem adversus patrem suum et filiam adversus matrem suam T 44,22, ähnl. O 5,20,42. NpNpw 44,4. thie thar minnot sinan fater inti muoter mer thanne mih, nist her min uuirdig qui amat patrem et matrem plus quam me 23. eere thinan fater inti muoter honora patrem et matrem 84,2, ähnl. 3. 106,2 (beide pater). O 1,22,59 (vgl. parentes, Beda in Luc. 2,51). neuueiz uueliu chint chelen iro fater nescio quem invenisse filios tortores Nb 161,15 [173,13]. also fater chinden . so genadet got dien in furhtenten quomodo miseretur pater filiis ita misertus est . dominus timentibus se NpNpw 102,13. also der fater den sun fillet . den er ze demo erbe uuile 117,18. frage dinen uater unde dine forderen . sie sagent tir . uuanne interroga patrem tuum Cant. Deut. 7/8, ähnl. Npw Cant. Ez. 19 (Np patres et seniores). uuanda er allen chinden habet keboten daz sie iro parentibus (faterin) kehorsam sin Npgl 70,1. Moab (bei Namendeutungen) ex patre (uzzer fatire) 82,8; hierher wohl auch: so uuio nienner gelesen si daz Iudas kehit uuare, so uuirdet er doh charal unde fater kenennet Npw 108,9; ferner: S 200,19 (pater); — Vater des Sprechers: firlih ouh mir githinges, thes mines heiminges; wis fater mir joh muater, thu bist min druhtin guater O 3,1,44 (Otfrids Gebet); dazu die Beichtformeln: ik giuhu that ik minan fader endi moder so neeroda 319,14 = Wa 16,17, ähnl. 323,9. 332,23. 336,16. 359,71; ferner: S 349,123. T 2,7. 44,14. 67,10. 84,2. 3. 100,3. 106,6 (alle pater). O 3,1,39. Nk 423,9 (2). NpNpw 26,10 (pater); b) Vater einer bestimmten (mit Namen genannten) Person: kitriuos feter dinan [ut cum audierit omnis Israel quod] foedaveris (Hs. foederaveris) patrem tuum [2. Reg. 16,21] Gl 1,426,74. fater diner [ecce,] pater tuus (Joseph) [, et ego dolentes quaerebamus te, Luc. 2,48] 737,12, z. gl. St. ih inti thin fater T 12,6. her fragen gistuont ... wer sin fater wari S 2,9. dat Hiltibrant hætti min fater 3,17. sid Detrihhe darba gistuontun fateres (Hs. fatereres, vgl. Formenteil) mines dat uuas so friuntlaos man 24. uader (König Hiskias) kindon cunt duot uuarheit din pater filiis notam faciet veritatem tuam S 301,6, z. gl. St. (= Es. 38,19) NpNpw Cant. Ez. 19 (vgl. a). dher (Salomo) chiuuisso bi sinemu fatere lebendemu bigunsta riihhison ille enim patre suo vivente coepit regnare I 38,17. namtun inan sines fater namen Zachariam vocabant eum nomine patris eius Zachariam T 4,11. quad tho der iungoro fon then (sc. beiden Söhnen) themo fater: fater, gib mir teil thero hehti dixit ... patri: pater 97,1. Johannes scal ther namo sin. Thes fater namon in min war, then firsagen ih iu sar O 1,9,17. wir wizun in thia ahta alla sina (Christi) slahta, fater (Joseph) inti muater, scolt er sin Krist guater? [vgl. cuius nos novimus patrem et matrem, Joh. 6,42] 3,16,58. tin chena ... allen iro uuidemen . demo fater (Symmachus) gelichiu patri similis Nb 79,29 [89,21]. an dien (Söhnen) iu skinet tiu ratlichi iro fater (Boethius) . ioh iro anan geuuizzes in quibus iam elucet specimen vel paterni vel aviti ingenii 80,13 [90,7]. Moab . ex patre . uuanda sin muoter geuuan in be iro fater unmuozhafto Np 82,8; ferner (häufig in Gleichnissen des Neuen Testaments): T 4,12. 14. 7,7. 11,3. 19,3 (2). 51,3. 55,8. 60,14. 82,8. 92,4. 5. 7. 97,3 (3). 4 (3). 5. 6 (2). 7. 107,3. 123,6. 200,5 (T alle pater). O 1,9,12. 23 (vgl. pater, Luc. 1,62). 10,1 (vgl. pater, Luc. 1,67) . 15,23 (vgl. pater, Luc. 2,33). [Bd. 3, Sp. 658] 2,4,26. 9,44. 75 (vgl. pater, Beda zu Gen. 22). 3,2,35 (vgl. pater, Joh. 4,53). 14,13. 20,5. 78 (vgl. parentes, Joh. 9,2. 18). NpNpw 7,1 (2). 104,23; c) die Verwandtschaftsordnung der Menschen übertr. auf die (griech.-lat.) Götterwelt (nur in Nc belegt): so iz tannan si . daz tir uuingot tin fatir ist seu quod Bachus tibi pater est Nc 690,23 [5,4]. Apollo gesah sinen fater ze Iunone sih kesuasenten vidit clarius consortio patrem Iunonis herentem 723,28 [52,1]. du mit rehte fater heizest tero goto iure qui divum pater 725,19 [54,6]. dero erdo fatir Uulcanus terraeque pater Vulcanus 736,27 [70,5]. unde er Iouem sinen fater bat [vgl. invocavit Iovem patrem suum, Rem.] 820,22 [185,16]; ferner: 691,18 (pater). 719,31 (Iovis). 724,10 (paternus). 26 (parens). 726,18 (parentes). 746,5 (sator). 758,16. 765,2 (patrius). 805,6 (pater). 833,18 (pater). 835,22 (paternus). 31 (pater). 837,11 (creator). 840,27 (pater) [6,17. 46,17. 52,13. 53,7. 55,16. 84,1. 102,5. 111,2. 166,4. 202,15. 205,16. 206,6. 208,3. 212,8]; d) die Verwandtschaftsordnung der Menschen übertr. auf das Tierreich: so diu leuin birit, so ist daz leuinchelin tot ... tene so chumit ter fater unde blaset ez ana donec veniens pater eius ... sufflat in faciem eius S 124,16; e) die Verwandtschaftsordnung der Menschen übertr. auf den Teufel als Vater der Sünder, Urheber des Bösen: ir tuot iuuares fater uuerc ... ir birut fon fater diuuale inti lusta iuuares fater uuollet ir tuon vos facitis opera patris vestri ... vos ex patre diabulo estis et desideria patris vestri vultis facere T 131,17. 19. habe in agezze dinen liut . populum Babyloniae (scantpurge) . dannan du burtig pist . unde dines fater hus diaboli et domum patris tui NpNpw 44,11. sie ... unde iro fater diabolus Np 82,9; ferner: T 131,15 (pater). Npgl 7,15 (Np pater). 2) Vater eines Geschlechts, Stammvater (oft bezogen auf die bibl. Erzväter): fader micelere thede Abraham pater multarum gentium [Notiz mit Erklärung der Matth. 1,1—3 vorkommenden Namen] Gl 1, 722,6. der furisto fater [nullus quippe ad eos] patriarcha [, nullus propheta venerat, Greg., Hom. I,19 p. 1511] 2,313,50. uader progenitor 3,364,33. Iacob dher hoho fater Iacob patriarcha I 34,12. eno thu bistu mera unsaremo fater Iacobe numquid tu maior es patre nostro Iacob T 87,3, ähnl. 131,23 (pater). O 2,14,31 (vgl. pater, Joh. 4,11). Moyses gab iu bisnitnessi, nalles bidiu thaz siu fon Moyse si, oh fon fatoron sed ex patribus T 104,6. thio buah ... zellent uns ouh mari, sin sun (d. i. David) sin (d. i. Christi) fater wari O 1,3,16. uns zegeleistenne den eid den er Abrahe suuor unsermo fater . umbe incarnationem Christi iusiurandum quod iuravit ad Abraham patrem nostrum daturum se nobis NpNpw Cant. Zach. 73. iro fater gebot in . daz sie uuin netrunchin ... also filii Ionadab iro fater des kehorsamoton Np 70,1. Abimelech chit . regnum patris mei (riche minis fater) . s. Dauid. Daz uuaren Iudei . sie uuaren regnum patris sui Dauid (riche iro fater Dauidis) Npgl 33,1; ferner: S 132,133. T 3,5. 4,8. 15 (2). 13,14. 107,2. 4. 116,4. 131,16. 24 (T alle pater). Np 70,1; — im Plur. meist allgemeiner: Väter, Vorfahren, Ahnen (vgl. auch 1 a): after dhiu so dhu (David) slafis mit dhinem faterum, ih aruuehhu dhinan samun after dhir postquam dormieris cum patribus tuis I 38,10. 20. daz ir dero suni birut dero dea forasagun sluogun; enti ir fullet iuuuarero fatero uuisun et vos implete mensuram patrum vestrorum F 18,13, ähnl. 141,27 (pater). unsera fatera manna azun in vvuostunnu patres nostri manna manducaverunt in deserto T 82,5, ähnl. 10. 11 (beide pater). unsara fatera in thesemo berge betotun patres nostri in monte hoc adoraverunt 87,5. reddam peccata patrum in filios qui oderunt me (ih kilto dero fatero sunda dien chinden dero mih hazzenton [Bd. 3, Sp. 659] ) Npgl 108,14; — ferner: T 22,18. 23,4. 141,26. NpNpw 105,7 (alle pater). 3) übertr. auf die geistigen Vorfahren, Väter: Vater im Glauben, Kirchenvater (z. T. 4 a nahestehend): niouen vatarun [necesse est, ut ad] modernos patres [quorum vita per Italiae provincias claruit, narratio se nostra retorqueat, Greg., Dial. 3,25 p. 336] Gl 2,256,63. indi den keuuihter fater kesazta uuiho puah hocque benedictus pater constituit sacrum volumen S 191,19 (vgl. auch 4). lerarum rehtculichontem .. fata- run kitaniu sint expositiones eorum quae a nominatis doctorum orthodoxis catholicis patribus factae sunt 220,14. lesames uuihe fatara unsare legamus sanctos patres nostros 229,12. 4) übertr. auf das Oberhaupt, den Vorsteher, Beschützer von Menschengemeinschaften, der wie ein (leiblicher) Vater sorgt: a) geistiger Vater der Klostergemeinschaft: Abt, Vorsteher, Meister (auch als ehrende Anrede): ze manungu des eerhaftin fateres cernlihho intfah admonitionem pii patris libenter excipe S 191,29. erista samanungono daz ist munistrilih chamffanti untar regulu edo demv fatere primum coenobitarum hoc est monasteriale militans sub regula vel abbate 196,11. .. âno des fateres des atumlihchin si, fora urtursti ist kizelit abbati suo suggerat ... quia, quod sine patris spiritalis fit praesumptione deputabitur 257,22. .. fater si kinemmit abbas ... dominus et abbas vocetur 273,37; b) hîuuiskes fater als Übersetzung für pater familias: Familienoberhaupt, Hausvater (meist in Gleichnissen, oft als bildl. Bezeichnung für Gott): so huuaz so in scaffum fater hiuuiskes piderbii sinera min megi findan quicquid in ovibus pater familias utilitatis eius minus poterit inveniri S 198,22. uuarer fater hiuuisges verus pater familias H 9,1,4. oba sie then hiuuiskes fater (d. i. Christus) Beelzebub hiezun, vvuo mihhilo mer sine suason (die Jünger) si patrem familias Belzebub vocaverunt T 44,16. gilih ist himilo richi manne hiuuisges fater ther dar uzgieng ... gileitan uurhton in sinan uuingart simile ... homini patri familias 109,1; ferner: F 10,27 = T 77,5. T 72,4. 109,2. 113,1. 124,1. 147,8 (alle pater familias); c) Landesvater, Herrscher: fater [inclitus ergo] parens [patriae moderator et orbis nil egit prohibendo, Prud., Contra Symm. I,9] Gl 2,527,22; d) hierher wohl auch (vgl. dazu II): (die Juden) durehahton iro fader Christum unde iro muoter die heiligun christanheid occiderunt parentem Christum et matrem ecclesiam S 131,120. ni curet iu gikeuuen fater oba erdu: ein ist iuuuer fater, ther in himile patrem nolite vocare vobis super terram: unus enim est pater vester, qui in caelis est T 141,7. 5) Zeuger, Hervorbringer, Urheber einer Sache: a) von Gutem: Schöpfer: andere gota nebechennen den got . unde den fater soliches uuerches (des Universums) . unde solchis uuistuomes non sciens tanti operis tantaeque rationis patrem . deumque ab ipsa etiam deorum notitia secessisse Nc 839,28 [211,4]; b) von Bösem, Verwerflichem: her sprihhit lugina fon sinen eiganen sprihhit, uuanta her luggi ist inti sin fater quia mendax est et pater eius T 131,19. II. göttlicher, himmlischer Vater, Gottvater: 1) Vater Christi: a) im Vater-Sohn-Verhältnis: der Vater sendet, beauftragt u. ermächtigt den Sohn, der Sohn ist dem Vater gehorsam: sizzit ci cesuun gotes fateres almahtiges sedet ad dexteram dei patris omnipotentis S 33,103, ähnl. 27,13. 30,52 (pater). 34,116 (pater). 138,40 (BB = 39 WB). 339,13. 14. 347,40. 351,24. 355,13. 357,13. 362,21. O 5,18,10. NpNpw Symb. 7. Fides [Bd. 3, Sp. 660] 35 (beide pater). NpglNpw 8,2 (= Npw 3). 19,7. 102,19. Npgl 54,18. 71,5. Npw 46,9. Cant. Abac. 11 (alle Np pater). dhazs Christ gotes sunu êr allem uueraldim fona fater uuard chiboran ante omnia saecula filius a patre genitus esse declaratur I 1,13, ähnl. S 33,92 (pater). 136,24. I 2,10. 3,8. 11. F 33,27 (I, F alle pater), vgl. auch c. umbi dhesan selbun Christ chundida almahtic fater dhurah Isaian hunc Christum ... per Isaiam pater deum et dominum ita esse testatur I 5,13 = F 34,1. fona dhemu fater chisendit ab eodem patre missus I 9,10, ähnl. 11,11 = F 35,8 (pater). T 82,7. 11. 88,12 (2). 131,4. 5. 134,8. 143,6. 165,3. 232,5 (alle pater). O 3,21,28. NpNpw 7,1. 27,5. du uuort fateres euuiges tu verbum patris aeterni H 7,3,1. sun Dauides kauuihto fona fatere benedictus a patre 9,2. der fater minnot den sun pater enim diligit filium 88,7, ähnl. 133,14. 167,8 (beide pater). O 2,13,29 (pater). 2,36. ih quam in nammen mines fater ego veni in nomine patris mei T 88,13, ähnl. 134,3. O 3,22,17 (beide pater). Npw 117,26 (Np pater). (Christus im Jüngsten Gericht:) quemet, ir gisegenoton mines fater venite, benedicti patris mei T 152,3, ähnl. O 5,20,67 (pater). NpglNpw 44,10. 50,10. NpXglNpw 118 X, 175 (= S. VIII,23). Npgl 67,4. 90,7. 95,13. Npw 142,8 (alle Np pater). ther fater mero mir ist pater maior me est T 165,7. fone Marivn uuombo bist du min got . fone dir selbemo . bist du min fater NpNpw 21,11. patrem deum habeo (fater got haben ih) NpglNpw 7,15 (Npw got ze uater). pater non ivdicat qvemqvam . sed ivdicivm omne dedit filio (der fater uberteilet niemannen er gab daz dinchreht al demo sune) Npgl 71,2, ähnl. 80,5. 85,16 (beide Np pater); — speziell in den Berichten von Christi Erdenleben: des fateres mines [nesciebatis, quia in his, quae] patris mei [sunt, oportet me esse, Luc. 2,49] Gl 1,737,26, z. gl. St. T 12,7. O 1,22,54. 2,3,32. quam zit thaz her fuori fon therru uueralti zi themo fater ut transeat ... ad patrem T 155,1, ähnl. S 343,27. T 164,1. 165,7. 172,5. 174,1. 2. 175,6. 178,2. 221,6. 7 (T alle pater). O 5,7,58 (pater). 17,14. 18,8. fater, ob iz odi ist, fater, fater, allu sint thir odu, min fater ... erfuori thesan kelih fon mir pater si possibile est, abba pater, ... mi pater T 181,2, ähnl. 139,5. 182,2. 185,3 (alle pater). tho (bei der Taufe) ward himil offan, then fater hort er sprechan O 1,25,15, ähnl. 26,8. 2,3,45 (pater). 52. sus haret Christvs in cruce ze sinemo fater NpNpw 21,2, ähnl. 27,1 (dominus); — Christus wird zum Mittler zwischen seinem Vater u. den Menschen, tut ihnen dessen Willen kund: trohtin Christ in himile, mit dines fater segane ginade uns in ęuun S 102. so huuer so auh in ernust uuillun uurchit mines fater quicumque enim fecerit voluntatem patris mei F 7,28, ähnl. T 42,1. 59,4. O 2,23,22 (alle pater). erougi uns then fater ostende nobis patrem T 163,1. 3, ähnl. 131,6. O 4,15,27 (alle pater). therde mih minnot ther ist giminnot fon minemo fater diligetur a patre meo T 164,6, ähnl. 165,2. 175,5 (beide pater). fater, thie du mir gabi, ih uuilla thaz dar ih bin thaz sie sin mit mir pater 179,3, ähnl. NpglNpw 19,7 (Np pater). nist iu ... noh manne thaz zi wizanne, thaz min fater so githuang inti innan sinaz dreso barg [vgl. quae pater posuit in sua potestate, Acta 1,7] O 5,17,6. victima uuas er sinis fatir NpNpw 28,6 (= Npw 5; Np = Hs. a = Beitr. 30,5,37; Ausg. patri), ähnl. Npgl 64,4 (Np pater). Npw 2,8. 109,4 (beide Np pater). ter fater herro tuot sinen sun armen . unde richet unsih dominus pauperem facit NpNpw Cant. Annae 7. mines sponsi gnadon der mir pacem hat guunnan gegan sinen uater mit effusione sui sanguinis W 142,16; — ferner: S 34,114. 124,17. 207,38 (pater). 213,27 (pater). I 1,21. 3,20. 18,20. 23,16. 37,17 (I alle pater, außer 1,21). H 7,4,3. 26,6,2. 8,2 (H alle pater). F 11,21. 12,23. 13,24. 38,6 (F alle pater). T 13,7. 44,21 (3). 67,7 (2). 8 (3). 82,4. 6. 7 (2). 9 (4). 11. 11 a. 88,6. 7 (2). 12. 13. 90,2. 6. 96,1. 98,3. 99,5. 112,2. 117,3. 131,10. 11. 15. 22. 24. 133,12 (2). 14. 134,5 (2). 6. 9. 135,25. 139,4. 6. 143,6. [Bd. 3, Sp. 661] 146,6. 160,3. 162,1. 3 (2). 163,4. 164,2. 165,7 (2). 167,1. 9 (2). 168,3. 4. 173,4. 175,1. 3. 4. 6. 177,1. 3. 179,4. 185,5. 202,4. 208,6. 232,3 (T alle pater). O 3,5,12. 12,29. 18,17. 41. 22,28. 38. 24,91. 4,7,46. 10,8. 11,7. 15,5. 21. 33,16. 23. 26 (alle pater). 2,4,34. 14,101. 3,10,24. 13,49. 18,20. 22,29. 24,90. 93. 4,15,62. NpNpw 2,6. 7 (dominus). 17,47. 20,2. 21,26. 27,8. 28,6. 29,9. 34,17. 22 (dominus). 44,2. 109,1. 118 K, 79. 138,18. Fides 27 (pater). NpglNpw 18,13. 20,2 (Npgl 2, Npw an der 2. Stelle siniu). 5. 21,7. 10. 27,2. 29,2. 44,1. 2. 101,8. 107,2 (alle Np pater). Np 56,3. 59,8. 60,8 (deus). 61,12 (deus). 62,12 (pater). 68,2. 14. 20. 85,16. 87,5. 88,28 (pater). 90,11. 108,21 (dominus). 118 K, 73. Npgl 19,2. 68,14. 21. 87,12. 93,2. 108,4 (alle Np pater). Npw 15, Prooem. 18,8. 108,2. 109,1 (2). 3. 118 H, 63. R, 135. 131,1. 10 (alle Np pater, außer 108,2); b) in Wesensgleichheit u. Einheit der Person von Vater u. Sohn: ebaner fatere after gotcundnisse, minnero fatere after mennisgi S 33,95, ähnl. NpNpw Fides 29 (pater). mit dheseru urchundin dhiu eina gotnissa endi undarscheit dhero zuueiio heido fater endi sunes hluttror leohte ist araugit distinctio personarum patris filiique I 9,15. after dheru sineru gotnissa guotliihhin, dhea ir samant hapta mit fater quam habuit apud patrem 11,14 = F 35,10, ähnl. F 41,7. cuning euuigo truhtin ... ther pist fora uueralti simblum mit fatere sun qui es ante saecula semper cum patre filius H 24,1,4. thaz ir ... giloubet, thaz der fater in mir ist inti ih in themo fater ut ... credatis quia in me est pater et ego in patre T 134,9, ähnl. (häufig mit Abwandlung des zweiten Satzteiles) 13,10. 163,3 (2). 4 (2). 164,5. 176,3. 179,1 (alle pater). NpglNpw 34,13 (Npgl 2, Npw 1). Npgl 67,17 (2; alle Np pater); — ferner: S 338,6. I 9,9. 14,18 (beide pater). H 3,8,3. 4. F 41,10. T 88,6. 7 (3). 8. 131,6 (2). 134,5. 163,3. 164,1. 167,7. 170,5. 6. 171,3. O 3,22,31. 64. 4,15,24. 26. 33 (alle pater). 1,5,26. NpNpw 118 N, 99. NpglNpw 35,10 (Np pater). Npgl 67,17. 108,20 (beide Np pater). Npw 108,20. 109,1 (2; Np pater). 117,27 (Np pater); I 15,6 s. unter c; c) Gottvater als erste Person der Trinität (vgl. auch b): kilaubu in kot fater almahticun [zu: credo in deum patrem omnipotentem] S 27,8, ähnl. 20,7. 8 = Wa 3,14. 15. 23,6. 30,47 (pater). 135,12 (WB). 326,1. 338,3. 341,16. 343,19. 346,19. 350,2. 353,2. 354,1 (pater). 357,2. 362,1. [Awf. Tg. 91,11.] NpNpw Symb. 1 (pater). ungiscaffan fater, ungimezzan fater, euuig fater, almahtigo fater, ungiscaffan ... sun ... ther heilogo geist increatus ... pater ... filius ... et spiritus sanctus S 31,64. 65. 66. 69, ähnl. NpNpw Fides 5. 6. 7. 10 (alle pater). daz die drie namen der uater unde der sun und der heilige geist ein warer got ist S 346,22, ähnl. 355,16 (pater). 362,4. I 13,8 = F 35,28 (pater). fater ist dher sendida endi uuort (d. i. Christus) ist dhasz chisendida, endi siin gheist ist dher adhmot pater qui mittit I 15,18. dih, ... heilant, ... fateran mit uuihemu keiste ... pitames patrem cum sancto spiritu ... rogamus H 2,6,3, ähnl. 23,4,1. 2 (beide pater). taufente sie in nemin fateres enti sunes enti heilages gheistes baptizantes eos in nomine patris ... F 25,15 = T 242,2 = T Fragm. S. 290,1; — ferner: S 31,61. 62. 63. 71. 32,73. 78. 79. 80. 81. 82. 34,113. 118 (alle pater). 135,14. 136,5. 318,1. 319,48 = Wa 16,3. 17,23. 323,1. 326,4. I 13,19. 15,6. 16,5 (I alle pater). H 1,1,4. 6,7,2. 8,10,1. 19,12,1. 24,16,3. 25 a,2. 26,5,3 (H alle pater). T 165,4. 171,2 (2; alle pater). O 2,9,97 (pater). [Pk nach 110,10 (pater).] NpNpw Fides 3. 4. 12. 14. 17. 18. 19. 20 (2; alle pater). Npw Symb. 9. Fides 1 (3). 2 (2; alle Np pater); hierher vielleicht auch: fatir genitor, genitus, regenerans, o beata trinitas [Alc., PL 101,55 B] Beitr. 52,166,10. 2) Vater der Menschen (häufig mit Poss.-Pron., fehlt dieses, so ist die Zuordnung zu 1 a oder 2 oft nicht eindeutig): fater unseer, thu pist in himile pater noster qui es in caelis S 27,2, ähnl. 29,1. 6. 43,2. 348,80. [Bd. 3, Sp. 662] T 34,6 pater). O 2,21,27 (pater). NpNpw Orat. dom. 9 (pater). mihhil gotlih ist, daz der man den almahtigun truhtin sinan fater uuesan quidit S 43,5. uuiho fater sancte sator 290,1. danne dea rehtuuisigun schinant so sunna in iro fateres rihhe tunc iusti fulgebunt sicut sol in regno patris sui F 10,8, ähnl. T 76,5 (pater). Npgl 61,8 (Np pater). neist ter din fater ter dih uuorhta . unde kescuof . unde besaz fure erbe numquid non ipse est pater tuus NpNpw Cant. Deut. 6. o homo, skeine an guoten uuerchen daz du sin sun sist . so heizest du in mit rehte uater Orat. dom. 9. der faterloso daz chit diabolus qui non habet deum patrem sed iudicem (der got ze fatere nehebet sunder irteilare) 107,10 (= Npw 9); — hierher wohl auch die schon im lat. Text durch verschiedene Laa. unsichere Stelle: gidruoueda uuerthint fan antsceine sinro fadera uueisono in scepenin uuidouuano turbabuntur a facie eius patres orphanorum et iudicis viduarum Pw 67,6 (vgl. Anm. z. St.); — das Nebeneinander von abba u. pater in der Vorlage wird übers. mit: faterlîh fater: faterlih fater abba pater Gl 1,2,15. 3,14. 4,36. 20,11. 4,166,21. abba 27,6. entfiangut atum ze uunske chindo in demv haremees faterlih fater in quo clamamus abba pater S 198,8, vgl. faterlîh 2; — ferner: S 141,19. 142,13 (BB = 10 WB). 290,16 (pater). H 3,3,1. 2. 3 (H alle pater). T 25,3. 32,3. 9. 10. 33,1. 3. 34,2 (2). 4. 7 (2). 35,2 (2). 3. 38,2. 6. 40,7. 44,13. 20. 87,5 (3). 96,4. 107,3. 121,4. 131,17. 18. 141,7. 221,7 (T alle pater). O 2,14,63. 68. 5,7,63 (O alle pater). NpNpw 101,2. 102,13. 103,14 (= Npw 15). 24. 107,12. 143,7. Cant. Annae 10. Abac. 13. NpglNpw 48,8. Np 11,6. 15,5. 58,17. 60,7. 67,6 (pater). 29. 79,5 (pater). Npgl 77,2 (Np pater). Npw 109,4. 118 F, 42. 45. 131,16. 147,15. 18 (Npw alle Np pater); NpglNpw 35,10 s. 1 a; — Vater aller Schöpfung: fona dhemu almahtigin fater dhurah inan ist al uuordan dhazs chiscaffanes ist a patre I 1,16. thih euuigan fater eokiuuelih erda uuirdit eret te aeternum patrem omnis terra veneratur H 26,1,3. eogilih flanzunga the dar ni flanzoota min fater himilisch, aruurzolot uuirdit quam non plantavit pater meus T 84,7, ähnl. NpglNpw 103,16 (= Npw 17). allero creaturarum ist ein fater unus enim rerum pater est Nb 159,27 [171,21]. truhtenes kebot ist liehsenez . uuanda iz chumet a patre luminum (fone fater liehto) NpglNpw 18,9; ferner: I 2,14 (pater). H 2,7,1 (pater); hierher wohl auch: chindh uuirdit uns chiboran ... endi uuirdit siin namo chinemnit uundarliih chirado ... fater dhera zuohaldun uueraldi pater futuri saeculi I 22,12 = F 36,21. Komp. alt-, hôh-, hûs-, stioffater, erzevater mhd.; Abl. faterscaf, -scaft, gifatero, -a, fetiro; faterlîh, -lîhho; vgl. sunufatarungo.
gi-fatera sw. f., mhd. Lexer gevatere; ae. gefædere; vgl. nhd. gevatterin. — Graff III, 378. gi-uatarun: acc. sg. Gl 2,137,8 (M, 4 Hss., 1 Hs. -va-). — gi-uatira: nom. sg. Gl 2,151,32 (mus. Brit. Add. 34248, 11. Jh.). — ga-uater-: nom. sg. -a Gl 3,68,28 (SH A, -ts-); ge-: dass. -a 27 (SH A, 3 Hss., 2 -ts-). 427,54 (-v-); -ꝝ 5,45,41 (Innsbr. Bll., 13. Jh.). — ge-vattera: nom. sg. Gl 3,177,4 (SH B). — ga-vather-: nom. sg. -e Gl 5,520,21 (voc.; Gespr.; -ua-); ge-: dass. -a 3,68,29 (SH A, Eins. 171, 12. Jh.). — ge-uadera: nom. sg. Gl 3,364,25 (Jd, -a über unterpunktiertem -o). — ge-uadra: nom. sg. Gl 3,68,29 (SH A, Darmst. 6, 13. Jh.). Als Verschreibung gehört wohl hierher: g-uatts: nom. sg. Gl 3,68,29 (SH A, clm 23 796, 15. Jh.). Mutter in geistlicher Hinsicht, Gevatterin, (Tauf-)Patin: givatarun [signis] commatrem spiritalem [duxerit in coniugio, anathema sit, Decr. Greg. IV] Gl 2,137,8. giuatira conmater [zu ebda.] 151,32. geuatera commater 3,68,27. 177,4. 364,25. 427,54. 5,45,41; — allgemein als vertrauliche Anrede für eine ältere Person: gauathere, latz mer serte Gl 5, [Bd. 3, Sp. 663] 520,21 (‘Alte’, vgl. Huisman, Rhein. Vjbll. 33,295 u. Schützeichel, Ahd. Wb. s. v. gafathere).
vaterane mhd. sw. m. fads-ane: nom. sg. Gl 5,39,2 (Glasgow S. 2. 17, 13. Jh.). Urgroßvater: proavus. |