Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
mâʒ bis maʒgenôʒe (Bd. 6, Sp. 321 bis 323)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis mâʒ mhd. st. n., nhd. maß.
maz: nom. pl.? Gl 4,54,4 (Sal. a1, Wien 2276, 13. Jh.).
Maß, Ausmaß (?): dimensiones (6 Hss. mâza).
Komp. fuozmâz.
Vgl. mâza.
 
Artikelverweis 
mâza st. (sw.?) f., mhd. mâʒe st. f., auch sw., nhd. (älter) DWB masze; mnd. mâte, mnl. mate m.; afries. mēte, mette; an. máti m.; vgl. got. -mēt (in us-). — Graff II,902.
Eindeutig stark: mâz-: dat. sg. -o Nk 400,5 [41,23]; acc. sg. -a Nb 115,26. 280,5. 6 [100,8. 216,19. 20]. Nm 858,31 [343,11 (Hs. F, -a- Hs. N)]; nom. pl. -a Gl 4,54,3 (Sal. a1, 3 Hss.; alle -a-). 140,8 (Sal. c; -a-). 5,24,8 (-a-); acc. pl. -a Nm 857,19 [341,8 (Hss. NF)]; mazza: acc. sg. 852,29. 858,31 (dazu S. CLXXXXI,15) [335,29. 343,11 (Hs. L)]; nom. pl. Gl 4,54,2 (Sal. a1, 2 Hss.); acc. pl. Nm 857,19 (dazu S. CLXXXIX,21) [341,8 (Hs. L)]; massa: [Bd. 6, Sp. 322] nom. pl. Gl 4,54,2 (Sal. a1, Ink. 15. Jh.; zu -ss- für zz vgl. Weinhold, Mhd. Gr. § 204).
Nicht eindeutig: maz-: nom. sg. -a Nc 714,6 [30,21] (-â-). Nm 858,24 [343,6 Anm. (Hss. LN)]; -e Gl 3,121,11 (SH A, Nachtrag); gen. pl. -ôn Nc 776,14 [93,9] (-â-); dat. pl. -ôn 12 [8] (-â-); -en Npw 118 De ps. gr. 3; masze: nom. sg. Gl 2,720,14 (Berl. Ms. lat. 4° 215, 10. oder 11. Jh.; zu -szfür zz vgl. Franck, Afrk. Gr.2 § 99,1).
1) räumliche Ausdehnung, Größe: ter ring habet sinen gang umbe . unde sina maza . unde sina uuiti . der stupf nehabet micheli neheina . pe diu ist er âne maza . unde âne partes Nb 280,5. 6 [216,19. 20]. also darana skinet . taz siu (corpora) an drin mazon gestant . ih meino in lengi . unde in breiti . unde in hohi nam longitudine . latitudine . profunditateque censentur Nc 776,12 [93,8]. an dero mazon iogelichero . sint zuei frontes. In longitudine ante et retro . in latitudine dextra et sinistra . in profunditate sursum et deorsum [vgl. ex quibus (sc. longitudine, latitudine, altitudine) sex frontes .i. superficies colliguntur. Longitudine enim continetur ante et retro . latitudine dextrum et sinistrum . altitudine sursum et deorsum, Rem.] 14 [93,9]. nebedrieze dih ouh iro (der Pfeifen von Musikinstrumenten) maza zelirnenne . Mache dia eristun so langa . so darfore gesaget ist . ube du uuellest . unde so uuita du uuellest [vgl. primam fistulam quam longam latamve libuerit facies; eius latitudinis omnes fiant, Primam I] Nm 857,19 [341,8]; ferner: 858,24. 31 [343,6 Anm. 343,11]; — übertr. auf geistige Prozesse: maza [sunt enim quidam gradus certaeque progressionum] dimensiones [, quibus ascendi progredique possit, Boeth., De Arithm. 1,1 p. 1081] Gl 5,24,8.
2) Quantität:
a) von Silben: taz oratio quantitas ist . daz skinet an dero mazo dero syllabarum . dia man lange heizet unde churze . s. uuanda lang unde churz quantitates sint quia et quantitas est oratio . manifestum est. Mensuratur syllaba brevis et longa Nk 400,5 [41,23];
b) Mengenmaß (?): maze metrum inde metreta Gl 3,121,11 (im Abschn. De mensuris, vgl. Is., Et. XVI,26,9).
3) Maßeinteilung, Abmessung (zur Best. von Tönen u. Zahlen), (Maß-)Verhältnis: doh tie Mercurio ze dieneste gagene iltin . doh liufen sie (die Musen) samoso gemezenen stepfen . also ouh an iro niumon guissiu maza ist quae licet in Maiugenae officium properare viderentur ratis tamen incessibus movebantur [vgl. tinnitibus doctae modulationis, Rem.] Nc 714,6 [30,21]. suslicha mazza habet daz regulare monochordum in diatonico genere . uuiolich si uuesen sule in chromatico unde in armonico genere . daz lierne in musica Boetii [vgl. monochordi regularis partitio in genere diatonico. Sed iam tempus est, ad regularis monochordi divisionem venire, Boeth., mus.] Nm 852,29 [335,29]. unsera forderen uuanent daz die selben salmen haben an ira zala geistlicha piceichinunga ... diu (die Zahl 15) ist uzzir zuelifen unde drin, odir uzzir cehenen unde fimfen, odir uzir niunen unde sehsin, odar uzer ahten unde sibinen: an disen fimf mazen ist folliu zierda des heiligen geistis Npw 118 De ps. gr. 3 (Np Cant. grad. 545,13 vnde ist si (die Zahl 15) an disen septem modis des heiligen geistes zieredon fol); — nihheina mâza habên keine Vergleichsmöglichkeit, kein Maßverhältnis haben: tiu etelih ende habent . tiu mugen eteuuio gemezen uuerden ze einanderen . siu nehabent aber neheina maza ze dien . diu âne ende sint poterit etenim esse finitis [Bd. 6, Sp. 323] quaedam ad se invicem collatio . infiniti vero atque finiti . nulla umquam Nb 115,26 [100,8].
4) Grenze: masze [me tamen urit amor: quis enim] modus (vgl. cum iam calor sit solis exhaustus, Serv.) [adsit amori? Verg., E. II,68] Gl 2,720,14 (zum Lat. vgl. Thes. VIII,1262,28).
5) Glossenwort: mazza dimensiones Gl 4,54,2 (1 Hs. mâʒ mhd.).
Komp. eban-, kouf-, uuidarmâza, winkelmâte mnd.; Abl. mâzôn, mâzlîh; vgl. AWB gimâzi, -mâzen.
Vgl. unmâzî.
 
Artikelverweis 
mazalderboum Gl 3,41,12/13 s. AWB mazzaltarboum.
 
Artikelverweis 
-mâzalt vgl. unmâzalt.
 
Artikelverweis 
mazedisc adj.; vgl. nhd. mazedonisch, makedonisch, ae. mæcedonisc; vgl. lat. Macedo.
Verschrieben (?): macediisca: acc. pl. m. Gl 2,403,16 (Prag VIII. H. 4, Hs. 11. Jh.).
mazedonisch: macediisca [(Quirinus) sub Galerio duce, qui tunc] Illyricos [sinus urgebat ditionibus, fertur catholicam fidem inlustrasse per exitum, Prud., P. Quir. (VII) 7]; Mazedonien gehörte zur römischen Provinz Illyricum.
 
Artikelverweis 
mazelich Gl 3,377,30 s. AWB mâzlîh.
 
Artikelverweis 
gagan-mâzen sw. v., mhd. Lexer gegenmâʒen. — Graff II,903.
ki-kagen-mazzit: part. prt. S 169,2,3 (Preds. B,11. Jh.; -g- aus n korr., Anm.); -gagen-: dass. 170,2,45 (Preds. B, 11. Jh.); anders Raven II,50 s. v. gigagenmazzon.
jmdn./etw. mit jmdm./etw. vergleichen:
a) mit Dat.: vuer uuirdit rehtere kikagenmazzit demo husherren, denne unser herro der heilige Christ, der dir rihtet alla, die er kiscuof, also der husherro rihtet die imo untertanen? [vgl. quis vero patrisfamilias similitudinem rectius tenet quam conditor noster, qui regit ... possidet quasi subiectos dominus in domo? BH, Schmid II,3,9] S 169,2,3;
b) mit Präp. verb.: die uinf uuila, die da fore pizeichinent die uinf uuerlti, die magen auh uuole kigagenmazzit uuerdun zi demo menniskinen altere [vgl. possumus vero et easdem diversitates horarum etiam ad unumquemque hominem per aetatum momenta distinguere, BH, Schmid II,13,131] S 170,2,45.
Vgl. gaganmâzôn.
 
Artikelverweis 
mazer Gl 2,492,3 s. AWB masar.
 
Artikelverweis 
-mâzfast vgl. ?unmâzfast.
 
Artikelverweis 
-mâzfluot vgl. unmâzfluot.
 
Artikelverweis 
maʒgenôʒe mhd. sw. m. oder -genôʒ mhd. st. m. (?), frühnhd. maszgenosse (vgl. DWb. VI,1741).
maz-g-noz: nom. sg. Gl 4,49,2 (Sal. a1, Prag, mus. Bohem., 13. Jh.).
Tischgenosse, Gast: conviva (8 Hss. gimazzo).
Vgl. gimazzo.

 

mâza
 1) räumliche Ausdehnung, Größe: ter ring habet sinen gang umbe . unde sina maza . unde sina uuiti . der stupf nehabet micheli neheina . pe diu ist er âne maza . unde âne partes Nb 280,5. 6 [216,19. 20]. also
 2) Quantität:
 a) von Silben: taz oratio quantitas ist . daz skinet an dero mazo dero syllabarum . dia man lange heizet unde churze . s. uuanda lang unde churz quantitates sint quia et quantitas est oratio . manifestum est. Mensuratur
 b) Mengenmaß (?): maze metrum inde metreta Gl 3,121,11 (im Abschn. De mensuris, vgl. Is., Et. XVI,26,9).
 3) Maßeinteilung, Abmessung (zur Best. von Tönen u. Zahlen), (Maß-)Verhältnis: doh tie Mercurio ze dieneste gagene iltin . doh liufen sie (die Musen) samoso gemezenen stepfen . also ouh an iro niumon
 4) Grenze: masze [me tamen urit amor: quis enim] modus (vgl. cum iam calor sit solis exhaustus, Serv.) [adsit amori? Verg., E. II,68] Gl 2,720,14 (zum Lat. vgl. Thes. VIII,1262,28).
 5) Glossenwort: mazza dimensiones Gl 4,54,2 (1 Hs. mâʒ mhd.).
 
gagan-mâzen
 a) mit Dat.: vuer uuirdit rehtere kikagenmazzit demo husherren, denne unser herro der heilige Christ, der dir rihtet alla, die er kiscuof, also der husherro rihtet die imo untertanen? [vgl. quis vero patrisfamilias similitudinem rectius tenet quam conditor
 b) mit Präp. verb.: die uinf uuila, die da fore pizeichinent die uinf uuerlti, die magen auh uuole kigagenmazzit uuerdun zi demo menniskinen altere [vgl. possumus vero et easdem diversitates horarum etiam ad unumquemque hominem per aetatum momenta