Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
ôrval bis organsang (Bd. 7, Sp. 113 bis 115)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis ôrval mhd. st. m.; mnd. Lexer ōrval; aus afrz. orvale, vgl. Marzell, Wb. 2,668.
orual: nom. sg. Gl 3,558,35 (clm 615, Hs. 14. Jh.; Innsbr. 355, 14. Jh.).
Ruprechtskraut, Geranium robertianum L. (vgl. Marzell a. a. O. Sp. 668; zur volksetymologischen Umdeutung der Pflanzenbez. vgl. a. a. O. u. DWb. VII,1261 s. v. ohrfall, dazu Steinm. z. St.): herba ruberti.
 
Artikelverweis 
ôrfingar st. m., mhd. Lexer ôrvinger, nhd. DWB ohrfinger; ae. éar(e)finger (vgl. auch Bosw.-T., Suppl. S. 171). — Graff III,528.
Alle Belege im Nom. Sing.
or-finger: Gl 3,72,12 (SH A, 6 Hss., 5 -v-, 2 -gs, 1 Hs.u-). 178,20 (SH B). 362,60 (Jd; -u-). 439,18 (-gs). Hbr. I,130,199 (SH A).
kleiner Finger (vgl. Mlat. Wb. I,1251 u. Riecke, Med. Fachspr. 2,205): orvinger auricularis quod eo aurem scalpimus [Hbr. I,130,199] Gl 3,72,12 (im Abschn. De membris hominis). Hbr. I,130,199. orfinger auricularis, ipse est et minimus [Hbr. II,6,89/90] Gl 3,178,20 (im Abschn. De homine et eius membris). oruinger auricularis 362,60. 439,18.
 
Artikelverweis 
orflait Gl 2,41 Anm. 6 (vgl. Frank, Hss. S. 54 Anm. 17; Würzb. Mp. th. f. 28, Gll. 8., 9. u. 10. Jh.) in: orflait cauotna am Rande wohl zu: expergefacta [porrigo ubera et non offerit labia sua, Ps.-Aug., Serm. de Salomone, Bibl. nov. patr. 1,445] ist unsicher; nach Hofmann, Beitr. (Halle) 85,120 ist unter der Annahme einer Verwechslung von expergefacta (zu expergefacerewach machen, aufwecken’) mit expurgata (zu expurgareausputzen, reinigen’) eine Zuordnung zu irflouuuen sw. v.aus-, abwaschenzu erwägen (vgl. auch Ahd. Wb. 3,995); Riecke, jan-Verben S. 569 u. Gl.-Wortsch. 3,208 setzen die umgelautete Variante irfleuuen sw. v. gleicher Bed. an (vgl. dazu Braune, Ahd. Gr. § 358 Anm. 3); zu or- vgl. Schatz, Abair. Gr. § 35 unter ur-; zur Lesung cauotna (cauotan Steinm.), nach Hofmann a. a. O. vielleicht als Part. Praet. cauuortana zu uuerdan st. v., vgl. schon Baesecke, Voc. S. 114 Anm.
 
Artikelverweis 
orgala sw. f., mhd. orgel(e), nhd. DWB orgel; mnd. orgel(e) m. f. n., mnl. orgale; afries. orgel f. n.; ae. orgele; aus lat. organa pl. — Graff I,468 s. v. organa.
Alle Belege im Nom. Plur.
orgel-: -un Gl 3,65,5 (SH A). Hbr. I,111,1312 (SH A); -n 65,6 (SH A, clm 23796, 15. Jh.). — orglun: Gl 3,65,7 (SH A, Wien 2400, 13. Jh.).
Verkürzt geschrieben: elū: Gl 3,65,5/6 (SH A; -elū über lat. organo, Abl. Sing. (?), geschr.; Wortstamm org- gilt sowohl für das lat. als auch für das ahd. Wort; nach Gl.Wortsch. 7,204 ist organo dagegen ahd.).
Verschrieben: orgelum: Gl 3,215,18 (SH B).
Orgel: organum (3 Hss. -a, 1 Hs. -o) orgelun vel phifun vel omnia musica vasa dicuntur [Hbr. I,111,1312] Gl 3,65,5. Hbr. I,111,1312. Gl 3,215,18 (alle im Abschn. De musicorum vasis).
Vgl. organa. [Bd. 7, Sp. 114]
 
Artikelverweis 
organa sw. f., mhd. Lexer organa, Lexer organe, orgene; mnd. organ(e), orgen n., mnl. organe; ae. organe; an. organ n.; aus lat. organa pl. — Graff I,468 f.
organ-: nom. sg. -a Gl 2,8,19. O 5,23,197; dat. sg. -ûn Nc 778,26 [95,20]. Nm 853,11. 854,18 (oder gen. (?); erstes n auf Rasur). 857,2 [336,5. 337,8. 339,19]; orginon: gen. pl. Np 94,4.
Lat. sind wohl (s. c): organum NpNpw 146,1. organa 136,2 (2).
1) Musikinstrument: organa barbita (Hs. organa) [Aldh., Enigm. XIII, Überschr. p. 103] Gl 2,8,19. sih dar (im Paradies) ouh al ruarit, thaz organa fuarit, lira joh fidula joh managfaltu suegala, harpha ioh rotta, ioh thaz io guates dohta O 5,23,197; hierher auch (?): fone diu (weil Gott sein Volk nicht verstößt) suln uuir imo (Gott) iubilare . mit allerslahto stimmo uuunnesangon . mennischin . orginon . seiton . fifon . cymbon . cloccon . horno Np 94,4 (oder zu 2 (?); im Anschluß an stimmo ... mennischin sind wohl mit orginon Instrumente allgemein gemeint, von denen dann einzelne aufgezählt werden);
2) Orgel (nur bei Notker sicher zu identifizieren, vgl. Wickens, Music S. 94 u. Schaik S. 50 Anm. 18): tero fierdun suegelun enchedunga an dero organun ... machot io dia consonantiam . diu diatesseron heizet Nc 778,26 [95,20]. uuizin darmite . daz an demo sange dero stimmo . echert siben uuehsela sint ... pediu negat ouh an dero organun . daz alphabetum nieht furder . âne ze siben buohstaben Nm 853,11 [336,5]. taz aber fure die sehszen seiten an dero lirun driostunt sibene sint . also ouh sumelichero organun driu alphabeta sint . daz ist umbe dia sempfti getan 854,18 [337,8]; ferner: 857,2 [339,19];
[3) Lat. ist: NpNpw 136,2 (2). 146,1; Notker verwendet organa hier in der Bed. Saiteninstrument (Harfe, Lyra, Psalter) als Begleitinstrument alttestamentlicher Lieder u. damit zur Vermittlung der biblischen Wahrheit.]
Abl. organâri; organisc, organlîh; vgl. AWB orgala.
 
Artikelverweis 
organâri st. m.; vgl. mhd. Lexer orgeler, nhd. org(e)ler, mnd. orgelêre.
orgenare: nom. sg. Gl 2,40,4 (Sg 174, Gll. 11. Jh.).
Musiker, Orgelspieler (?): orgenare suegelare [nisi forte, sicut vulgares dicunt, Malus choraula bonus] symphoniacus [est; ita iidem ipsi vulgares de nobis iocabuntur dicentes, Malus monachus bonus clericus est, Aug., Ep. 13].
 
Artikelverweis 
organisc adj. — Graff I,469.
organiskên: dat. pl. m. Nc 791,25/26 [109,15].
zur (instrumentalen oder vokalen) Musik gehörig: habe (du, Philologia,) in geuuoneheite . unser heilig sang zelobenne. Unde uuirt kesaligot fone organisken . daz chit sanglichen ringen suesce probare sacros cantus. atque beare organicis circis [vgl. organicis .i. musicis . circis .i. symphoniis. Proprie autem circi sunt symphoniae quae ad eandem rationem melodiae recurrunt, Rem.]; zu lat. circus vgl. LML 1,505
 
Artikelverweis 
organlîh adj., frühnhd. orgelich (vgl. Diefb., Gl. S. 400b s. v. organicus). — Graff I,469.
organ-lichun: acc. sg. f. Nc 788,30 [106,14].
zur (instrumentalen) Musik gehörig: ze erest sungen diu musica instrumenta . daranah sungen selben die musę. Unde do uberuuant iro gesemine . alla dia [Bd. 7, Sp. 115] organlichun suoziac tunc omnis ille chorus praevertit . i. superat . et praeit omnes organicas suavitates.
 
Artikelverweis 
organ[h]lûta sw. f. — Graff IV,1098.
orgen-lûtun: gen. sg. Nc 788,19 [106,5].
Klang oder Ton der (Wasser-)Orgel: dar (beim Chor der Musen) negemangta suegelsanges . noh seitsanges . noh tero folleglichi dero orgenlutun nam nec tibiarum mela deerant . nec ex fidibus sonitus . nec hydraularum harmonica plenitudo [vgl. deerat harmonica plenitudo hydraularum . i. organorum. Hydraula Graece organum dicitur . hydor namque aqua . aulae autem dicuntur fistulae organales . hinc hydraulia vel hydraula dicitur organicus sonus, Rem.].
 
Artikelverweis 
organs s. AWB hor(o)gans.
 
Artikelverweis 
organsang st. n.; an. organasǫngr m. (vgl. Fritzner 2,905); vgl. mhd. Lexer orgelsanc n. oder m., mnd. orgelsanc m. — Graff VI,251.
orgin-sangis: gen. sg. Npgl 91,2.
Musikinstrument (? Zur Bed. von -sang vgl. noch saltersang; anders Schützeichel, Ahd. Wb.7 S. 246Instrumentalmusik’): psalterium (rotta) ist genus organi (ein slahta orginsangis . so also seitspil ist) . daz ruoret man mit handen.