| - holuntar
- holantar
- holder
- holuntara
- holantara
- holdera
- holuntarberi, st. n.
- holuntarboum, st. m.
- holderboum, st. m.
- holwurze, mhd. st. sw. f.
- holz, st. n.
- holzaphul, st. m.
- holzboum, st. m.
- holzvrouwe, mhd. sw. f.
- holzi
- holzilîn, st. n.
- holzîn, adj.
- holzkrâ, mhd. sw.
- holzlilje, mhd. sw. f.
- holzman, st. m.
- holzmeistar, st. m.
- holzmorhele, mhd. sw. f.
- holzmugga, sw. f.
- holzmuoja, sw. f.
- holzmuouua, sw. f.
- holzohti, adj.
- holztûba, sw. f.
- holzuuang, st. m.
- holzuuerc, st. n.
- holzuuercman, st. m.
- holzuuîb, st. n.
- holzuuurm, st. m.
- hom
- hom
- homberch
- homberg
- .. homes
- homi ..
- homdeger
- hôna, st. f.
- honag, st. n.
- honig, st. n.
- honagbluoma, sw. f.
- honagôn, sw. v.
- honang
- hônâri, st. m.
- honch
- honcvnst
- honda
- honde
- honden
- honefus
- honegappul, as. st. m.
- honecseim, mhd. st. m.
- honecwir, mhd. st. n.
- hônen1, sw. v.
- gi-hônen, sw. v.
- hônen2
- hnersdarm
- hn halb
- hôni, adj.
- hnich
- hônida, st. f.
- honig
- hninchil
- hônisam
- honithia
- hônkôsi, st. n.
- hônkust, st. f.
- hônkustîg, adj.
- hônkustilîhhên, adv.
- hônlîh, adj.
- hônlîhho, adv.
- hnlihiu
- honlim
- honlzun
- hôn(n)ôn, sw. v.
- hônen2, sw. v.
- hono
- hôno, adv.
- hônreda, st.
- hônsam, adj.
- hônisam, adj.
- honstes
- hnt
- honte
- hôp, mnd. st. m.
- hop
- hopa
- hopfegarte, mhd. sw. m.
- hopferhus
- hoph
- hophgarto, sw. m.
- hopho, sw. m.
- -hopho
- hopitceirida
- hopiteste
- hopitlovch
- hopitvvela
- hopon, aostndfrk. sw. v.
- hoppazzen, sw. v.
- hoppo
- hptaften
- hoptilin
- hr
- hor
- hor-
- hr(-)
- hora
- hora
- gi-hôra, sw. f.
- horanibil
- horataubil
- hor(a)uuîn, adj.
- huruuîn, adj.
- horbulle
- horce
- horchalch
- horcho
- hordrich
- hore
- horebel
- höregans
- hôrehhen, sw. v.
- hôren, sw. v.
- gagan-hôren, sw. v.
- gi-hôren, sw. v.
- hera-hôren, sw. v.
- hera-zuo-hôren, sw. v.
- ir-hôren, sw. v.
- hôrento, adv.
- gi-hôrento, adv.
- horetuel
- horfigar
- horga
- horganen
- horgeie
- horgemo
- horgotemo
- horhun
- -hôrî
- -hôrida
- gi-hôrida, st. f.
- -hôrîg
- gi-hôrîg, adj.
- -hôrit
- horn, st. n.
- horn
- horna
- .horna
- hornaht(i)
- hornate
- hornaz
- hornblâsâri, st. m.
- hornblâso, sw. m.
- hornblâst, st. m.
- hornbleso
- hornboum, st. m.
- horneiz
- horneiza
- hornên, sw. v.
- gi-hôrnessi, st. n.
- gi-hôrnessî, st. f.
- horneta
- horneusel, frühnhd. st. m.
- hornez
- horneza
- hornezech
- hornezeche
- horngibruoder, st. m.
- hôrnissida, st. f.
- horniz
- hornizza, st. f.
- horniech, mhd. st. m.
- hornieche, mhd. st. sw. f.
- hornizzo, sw. m.
- hornlîm, st. m.
- hornlôs, adj.
- -horno
- hornobero, as. sw. m.
- hornoht(i), adj.
- hornaht(i), adj.
- hornscal, st. m.
- hornstehhal, adj.
- horntaube
- hortaub
- horntrumba, sw. f.
- hornuch, mhd. st. m.
- hornung, st. m.
- gi-hôrnussî, st. f.
- gi-hôrnussi, st. n.
- hornut
- hornuz, st. m. n.
- horniz, st. m. n.
- hornuuurm, as. st. m.
- hornz
- hornzeihhan, st. n.
- horo, st. n.
- horodūpil
- horofaro, adj.
| | holuntar, holantar, holder (ab 11. Jh.) st. m., mhd. Lexer holunter, Lexer holunder, nhd. DWB holunder; as. holondar (vgl. [Bd. 4, Sp. 1217] Holthausen, As. Wb. S. 36), mnd. holder, mnl. holendere m.; zum Suffix u. zum Wechsel von u/a vgl. Schatz, Ahd. Gr. § 98, Kluge, Stammb. § 94 b. — Graff IV,880. Falls nichts anderes angegeben, nom. sg. holun-ter: Gött. Nachr. 1927,95 (Bamb. Bibl. 22, 10. Jh.); -der: Gl 3,524,24 (14. Jh.). 4,180,18 (14. Jh., -v-, auf Rasur). — holan-tar: Gl 2,10,2 (Sg 242, 10. Jh.). 3,294,53. 467,26/27 (Sg 184, clm 14747, beide 9. Jh., Sg 299, 9./10. Jh.); -ter 2,564,63 (2 Hss., 1 Hs. -). 573,70 (-). 3,477,16 (2 Hss., 1 Hs. -, 1 -ts); -tir: 308,17 (SH d, -ā-); -der: 4,158,63 (Sal. c). 208,38 (sem. Trev., 11./12. Jh.). Thies, Kölner Hs. S. 180,23 (SH, -ds); -dir: Gl 3,307,36 (SH d); hollan-ter: 5,40,11 (SH A, 11. Jh., -); -der: 42,2 (Trier 40, 10. Jh.); holon-der: 4,158,62 (Sal. c, 13. Jh.); holen-ter: 3,255,50 (SH a 2, 2 Hss., -ts). 256,62 (SH a 2, -ts). 478,12 (2 Hss., 1 Hs. -, 1 -ts). 484,22 (2 Hss., 1 Hs. -ts). 512,44; -tres: gen. sg. 478,22; -der: 43,20. 96,29 (SH A). 386,17 (Jd, 12./13. Jh.). 467,26 (2 Hss., 1 Hs. -đ). 493,37. 508,41. 594,33; -dy: Mayer, Glossen S. 118,7 (Vat. lat. 625, 12.—13. Jh.; vgl. in dieser Hs. butyflige); holinder: Gl 3,352,48. BES 6,58,130. Sprachwiss. 18,106; hollin-: Gl 3,43,18/19 (12. Jh.); holn-der: 28 (13. Jh.); -dir: 96,30 (SH A, 12. Jh.). Verkürzte Formen mit Synkope der Mittelsilbe u. assimilierte Formen ab 11. Jh. (vgl. Pfeifer, Et. Wb.2 S. 553, Marzell, Wb. 4,63): hol-der: Gl 3,43,20 (3 Hss., 14. Jh.). 29 (2 Hss., 14. u. 15. Jh.). 53,70 (cgm 5250, 11. Jh.). 96,28/29 (SH A, 3 Hss., 13. Jh.). 173,36 (SH A, Anh. a, 12. Jh.). 287,29 (SH b, 3 Hss., 12. u. 13./14. Jh.). 287,67 (SH b, 12. Jh.). 323,49 (SH e, 12. Jh.). 343,31 (SH g, 2 Hss., 12. Jh.). 344,28 (SH g, 3 Hss., 12. Jh.). 467,27 (13. Jh.). 518,6 (14. Jh.). 713,33 (13. Jh.). Hbr. I,180,39 (SH A, 13. Jh.); -dir: Gl 2,10,14 (12. Jh.). 3,43,19 (4 Hss., darunter Stuttg. Theol. et phil. 210, 11./12. Jh.). 96,27 (SH A, 12. Jh.). 5,34,29 (SH A, 13. Jh.). — hol-ar: Gl 3,43,21 (2 Hss., 12. u. 13. Jh.). 586,46 (13. Jh.); -ler: 256,63 (13. Jh.). 4,180,17 (14. Jh.; -ll’); -er: 3,43,21 (5 Hss., darunter Wien 85, 11. Jh.; 1 Hs. -ls). 30 (5 Hss., ab 13. Jh.). 57,7 (13. Jh.). 468,44 (14. Jh.). 676,33 (13. Jh.). 4,180,18 (14. Jh., von jüngerer Hand). 191,13 (2 Hss., 14. Jh.). 356,8 (14. Jh.). 372,11 (clm 14597, 13./14. Jh.). Add. II,83,15 (13. Jh.); -ær: Gl 3,327,68 (SH f, 14. Jh.); -r: 580,23 (12. Jh.). Verschrieben: holetres: gen. sg. Gl 3,478,23 (13. Jh.); holb’: 96,28 (SH A, 15. Jh.). Fraglich: holere: dat. sg.? Publ. 62,448,22 (Paris 9532, 9. Jh.). Auffällig ist die sonst erst ab 11. Jh. verkürzte Form, zum anderen die semantische Inkongruenz zwischen lat. Lemma carecto ‘Riedgras’ u. angeblich ahd. Interpretament holere (s. u.). Könnte holere Ablativ zu (h)olus ‘Kohl, Kraut’ und somit lat. Interpretament zu carecto sein? Zur Übers. von carectus mit krût vgl. Gl 2,720,21. holents Gl 3,479,12. holender (1 Hs.), holinder (4 Hss.) Gl 3,104,26—30 (SH A), holendir Thies, Kölner Hs. S. 164,4 (SH) sind nach Marzell, Wb. 1,1160 volksetymologische Umdeutungen von kullantar (Nebenf. kolender, kolinder) coriandrum, coliandrum. Schwarzer Holunder, Sambucus nigra L., als großer Strauch u. als Baum vorkommend (vgl. Marzell, Wb. 4,63 ff., Fischer, Pfl. S. 283): holantar sambucus [, in silva putris dum fronde virescit, Aldh., Enigm. XCIV,1] Gl 2,10,2. 14. holnder sambucus 3,43,28 (8 Hss. uuahsholuntar, -a, 1 Hs. wiltholder, 1 holdera, 1 holderboum). 256,62 (1 Hs. holdera). 287,67 (1 Hs. holdera). 308,17. [Bd. 4, Sp. 1218] 323,49. 327,69. 344,28. 352,48. 467,26 (1 Hs. holdera). 468,5 (vgl. Mitt. a. d. Kgl. Bibl. III,24). 44. 484,22 (1 Hs. holdera). 512,44. 586,46. 676,33. 4,158,63. 208,38. Add. II,83,15. holender sambucus (Hs. de sambuco) [et ebulus, Macer Flor., Spur. 3, Überschr.] Gl 3,594,33, dazu: holer sambucus 4,372,11. sambucus vel atix (vgl. Mlat. Wb. 1,131 s. v. acte) 3,580,23. hollinder riscus 43,18/19 (2 Hss. risculus; 3 holdera, 1 Hs. holderboum, 1 holderich, 1 holderdorn). 53,70. 96,27 (vgl. Hbr. II,559,37). 28 (1 Hs. holdera). 255,50. 287,29. 386,17. 713,33. 5,34,29. BES 6,58,130. Sprachwiss. 18,106. holandir (ł) sumbir riscus Gl 3,307,36. Thies, Kölner Hs. S. 180,23. holdir riscus (ł) sambucus (idem) (auch sambucus ł riscus) Gl 3,43,19 (vgl. Litbl. 18,77). 22/23 (vgl. Steinm.). 57,7. 173,36. 343,39. 4,356,8 (vgl. Steinm.). Hbr. I,180,139. holanter amatilla (vgl. Mlat. Wb. 1,533) (ł) actex (herba) Gl 3,294,53. 5,40,11. actix [vgl. actis i. sambucus, CGL III,549,8] 3,477,16. 5,42,2. atrapassa [vgl. astra passa i. flores de sauco sicca, CGL III,586,8 u. ö., sambucus idest saucus, ebda. 629,43] 3,524,24. acrifolium (vgl. Mlat. Wb. 1,129) genus ligni 4,180,17. Mayer, Glossen S. 118,7; hierher wohl auch: holenter aprifulsus (vgl. Mlat. Wb. 1,823) Gl 3,478,12 (zum lat. Lemma mit dieser Bed. ist nur washolanter aprifusus herba 294,44 zu vergleichen, vgl. Steinm., Anm. 7); — der Holunder mit seinen Wurzeln als Heilmittel: anagloxena (vgl. Mlat. Wb. 1,607) sucvs radicvm holentres vnt atheches saf conmixta Gl 3,478,22, dazu auch: holender anagloxena 493,37. 518,6; — das Holz des Holunderbaumes, verwendet für Instrumente: holer sambucus rustica cythara ł fistula quae fit de sambuco 4,191,13; hierher wohl auch als Vok.-Übers. mit Anlehnung von sambuca ‘ein dreieckiges Saiteninstrument’ an sambucus ‘Holunderbaum’: holanter [varios iubet obmutescere cantus, organa,] sambucas [, citharas calamosque tubasque, Prud., Apoth. 148] 2,564,63. 573,70. holunter [in hora qua audieritis sonitum tubae, et fistulae, et citharae,] sambucae [, et psalterii, Dan. 3,5] Gött. Nachr. 1927,95. holender sambuca Gl 3,508,41. 4,158,62; — unklar ob hierher (vgl. o. Formenteil): holere [quod venerint ad paludem quamdam et lacum, qui et] carecto [et iuncis plenus fuerit, Hier., Ep. 78,7, PL 22,704] Publ. 62,448,22. Komp. uuahsholuntar, -holder, wiltholder mhd., Abl. holderich mhd. Vgl. Reetz, Holunder S. 3—39. 108. Vgl. holuntara.
holuntara, holantara, holdera (ab 11./12. Jh.) sw. f., nhd. dial. schweiz. DWB holder m., holdere f. Schweiz. Id. 2,1184 f. holendsen: gen. sg. Gl 3,596,7 (Leiden Voss. lat. 8° 78, 13. Jh.). Verkürzte Formen mit Synkope der Mittelsilbe u. assimilierte Formen ab 11./12. Jh.: holdir-: nom. sg. -a Gl 3,43,18 (12. Jh.); nom. pl. -n 4,368,2 (Vat. Pal. 1088, 9./10. Jh. oder 12./13. Jh.?); hierher wohl auch: holdsa: nom. sg.? 5,39,13 (Zürich C 184, 9. Jh.)? Wohl nicht nom. pl. zu holder st. m.; s. u. die zahlreichen Feminina im Umfeld. — holar-: nom. sg. -a Gl 3,467,27 (clm 14689, 11./12. Jh.); -e 43,21 (12. Jh.). 287,67 (SH b, 12. Jh.); holere: dass. 43,29 (13. Jh.); holre: dass. 96,28 (SH A). 256,62 (SH a 2). 484,23 (SH a 2, alle Wien 2400, 13. Jh.). Verschrieben: holdiro: nom. sg. Gl 3,43,18 (Adm. 106, 12. Jh.; -o wohl durch vorhergehendes o bedingt, kaum eigener Ansatz; anders Splett, Ahd. Wb. I,1,398 mit holdiro [Bd. 4, Sp. 1219] sw. m.); holerv: dass.? 4,361,3 (clm 7999, 13. Jh.; vgl. auch Ahd. Gl.-Wb. s. v. holuntra). Wohl mit Eindringen des -n aus dem Nom. Plur.: holarn: nom. sg. Gl 3,468,26 (Vat. Reg. 1701, 11. Jh.). 4,357,7 (clm 5125, 13./14. Jh.); doch vgl. holarn st. m. bei Splett, Ahd. Wb. I,1,398. Schwarzer Holunder, Sambucus nigra L. (vgl. Marzell, Wb. 4,63 ff., Fischer, Pfl. S. 283): holenderen ahorn [duplex] sambuci [dicunt genus esse periti, Macer Flor., Spur. 3,1] Gl 3,596,7. holdira riscus 43,18 (16 Hss. holuntar, holder, 1 Hs. holderboum, 1 holderich, 1 holderdorn). 96,28 (6 Hss. holuntar, holder). sambucus 43,29 (8 Hss. uuahsholuntar, -holder, 1 Hs. wiltholder, 8 Hss. holuntar, holder, 1 Hs. holderboum). 256,62 (2 Hss. holuntar, holder). 287,67 (1 Hs. holder). 467,27 (6 Hss. holuntar, holder). 468,26. 484,23 (2 Hss. holuntar). holdirn sambuci 4,368,2. purzilla holdera beonia neszila sambucii [vgl. actis .i. sambucus, CGL III,549,8] 5,39,13 (vgl. o.). holarn actix (vgl. Mlat. Wb. 1,131) 4,357,7. 361,3. Komp. uuahsholuntara, -holdera, wîholuntere mhd. Vgl. holuntar.
holuntarberi st. n., mhd. Lexer holderbere, nhd. DWB holunderbeere. holender-bere: nom. pl.? Gl 3,493,32 (Mülinensche Rolle, 11./12. Jh.). Holunderbeere: acini sambuci.
holuntar-, holderboum st. m., mhd. Lexer holderboum, nhd. DWB holunderbaum; mnd. holderbôm. Nur im Nom. Sing. holender-boum: Gl 3,96,24 (SH A, 13. Jh.; -bm); holendir-: 24/25 (SH A, 12. Jh.; -boū); holndir-: 25 (SH A, 12. Jh.). holdir-bm: Gl 3,96,26 (SH A, 2 Hss., 12. u. 13. Jh.). 196,20 (SH A, 12. Jh.). 5,34,28 (SH A, 13. Jh.); -bon: 3,96,26 (SH A, 13. Jh.). — holer-paum: Gl 3,43,31 (14. Jh.); -bovm: 22 (12. Jh.); -baum: 96,23 (SH A, 15. Jh.; hols-). Mit Aphärese des h- u. verkürzter Schreibung: olderb.: Gl 3,196,20. 32 (beide SH B, Brix. Bll., 12. Jh.). Holunderbaum, Schwarzer Holunder, Sambucus nigra L. (vgl. Marzell, Wb. 4,63 ff.): holerbovm riscus Gl 3,43,22 (19 Hss. holuntar, -a, holder, -a, 1 Hs. holderich, 1 holderdorn). 196,32. sambucus 43,31 (8 Hss. uuahsholuntar, -a, 8 holuntar, holder, 1 Hs. holdera, 1 wiltholder). 96,23 (1 Hs. holdereboum, 1 holder). 196,20. 5,34,28. Vgl. holdereboum.
holwurze mhd. st. sw. f.; mnl. holeworte. hol-wrze: nom. sg. Gl 3,547,34 (Innsbr. 355, 14. Jh.). Hohlwurz, südeuropäische Osterluzei, Aristolochia Clematitis L., spez. Aristolochia rotunda L. (vgl. Marzell, Wb. 1,389 u. 392, Fischer, Pfl. S. 260): aristologia rotunda (1 Hs. holwurz). Vgl. hol(e)wurz.
holz st. n., mhd. nhd. Lexer holz; as. mnd. holt, mnl. hout; afries. holt; ae. holt m. n.; an. holt. — Graff IV,930 f. holz: nom. sg. Gl 1,214,22 (KRa). 245,10 (Ra, -l- Zusatz von zweiter Hand). 11 (K). 266,11 (K). 2,342,66 (clm 6325, 9. Jh.). 478,58. 3,4,60 (Voc.). 15,68. 92,49 (SH A, 5 Hss.; oder pl.? s. u.). 97,21 (SH A, 5 Hss.). 26 (SH A, 6 Hss.). Anm. 16 (SH A). 98,31 (SH B, vgl. Hbr. [Bd. 4, Sp. 1220] II,559,41). 196,27 (SH B). 52 (SH B). 385,59 (Jd). 400,67 (Hildeg.). 4,8,23 (Jc). 56 (Jc). 19,6 (Jc). 149,16 (Sal. c). 5,34,51 (SH A). 54 (SH A). Hbr. I,184,200 (SH A). 201 (SH A). S 161,4,12. Pw 1,3. Ni 501,3 [5,16]. Nk 403,2. 21. 438,18 [44,20. 45,14. 82,10]. Npw 17,8; gen. sg. -]es Gl 1,150,5 (K). Nb 202,21 [219,3]. W 52,2; dat. sg. -]e Gl 1,86,18 (PaK). 4,6,23 (Jc). S 386,4. Nb 347,10 [380,11]. Nk 402,21. 403,10 [44,17/18. 45,3]. Np 73,6 (Hs. F = K.-T. 10,261 a, 14). Npgl 65,17. 95,10 (3); -]a S 365,2,1 (Merseb. 2, 10. Jh.); -] Nb 44,8. 138,24 [49,25. 149,27]. Np 73,6. Ns 597,18. 19 (2), zum endungslosen Dat. vgl. Braune, Ahd. Gr.14 § 193 Anm. 8; acc. sg. -] Gl 1,454,14 (M). 2,530,32. Ni 560,8 [74,14]. Nk 473,26 [118,26]; nom. pl. -]er Gl 3,194,55 (SH B); acc. pl. -] Npgl 37,8. 64,4 (oder beide sg.?); -]ir Npgl 80,16; -]er Npw 37,8. — holcz: nom. sg. (?) Gl 3,92,50 (SH A); holce: dat. sg. S 396,4. holt-: [gen. sg. -es Wa 21,4. 6. 14; acc. sg. -] 9;] gen. pl. -o Pw 73,6. — [hold: nom. sg. Wa 107,17 (Straßb. Gl., 10. oder 11. Jh.)]. Verschreibung: hohz: nom. sg. Gl 3,97,27 (SH A); honlzun: dat. pl. 1,443,55 (clm 9534, 9. Jh.); halces: gen. sg. 150,5 (Pa). 1) baumbestandene Fläche, Gehölz, Wald: altuuicki uueke in holze anke calles viae in silve (statt silva durch Glossenkontamination, vgl. Splett, Stud. S. 150) angustae Gl 1,86,18. spridahi paumo halces dichi (Pa, paumo endi holzes thickhi K) frutectum arborum densitas 150,5 (vgl. Festschr. Trier S. 457). holz uualth nemus silva 214,22 (R forst). holz saltus 245,10 (Ra, R uuald ł forst, K saltus). holz edho perga silva vel montes 11 (K). daz ist holz luzzic luzic id est silva (fehlt K) minuta 266,11 (hier nach Splett, Stud. S. 403 Wort-für-Wort-Übers., nicht als Term. für silva minuta (vgl. Festschr. Trier a. a. O.)). holz silva 3,4,60. 15,68. uuec in holze calles [viae in silva, CGL IV,490,24] 4,6,23. holz nemus [silva, CGL IV,541,21] 8,23. felth. holz niuuaz novales [campos vel silvas nuper satas, CGL IV,542,17 u. Anm.] 56. holz perga saltus [silva vel montes deserti, CGL IV,564,38] 19,6. Phol ende Uuodan uuorun zi holza S 365,2,1. zi holce nifluc du (d. i. der Bienenschwarm) 396,4. ter gange be diu chornloser ze holz . eichelon . unde dero nere sih pergat ad quernas arbores Nb 44,8 [49,25]. ube er (der gefangene Vogel) io doh uzer dero cheuio ze holz indrinnen muoz . tar er sinen lieben scato sihet . so ist imo diu vordara fuora unmare si tamen saliens arto tecto . viderit gratas umbras nemorum . proterit sparsas pedibus escas 138,24 [149,27]. sie hiuuuen einmuoto die ture mit accheson . also man ze holz unturlicho niderslahet die bouma quasi in silva lignorum securibus exciderunt ianuas eius Np 73,6. vuedir ist pezera . allero unsaldon heime zegebitenne. Alde allen saldon. Ze holz zeindrinnenne ... Ze holz. Ze holz Ns 597,18. 19; ferner: Nb 347,10 [380,11] (silva). 2) Baum: gilobotoz holz [feceruntque (die Abgötterei treibenden Juden) sibi statuas, et lucos in omni colle sublimi, et subter omne] lignum nemorosum [4. Reg. 17,10] Gl 1,454,14 (5 Hss. nur giloubôtaz). inde uuesan sal also holz that gesazt uuart bi fluzze uuassere et erit tamquam lignum quod plantatum est secus decursus aquarum Pw 1,3; hierher vielleicht auch: also an uualde holto mit accusin hieuuon duri iro an that selua quasi in silva lignorum securibus exciderunt ianuas eius in idipsum 73,6; Npgl 95,10 (3.) s. u. 4. 3) Holz als Stoff: a) als wesentlicher Bestandteil der Wurzeln, des Stammes und der Äste der Bäume: taz sie daz uuelchesta so [Bd. 4, Sp. 1221] daz marg ist . ze innerost pergent . mit tero uzerun holzes festi . unde diu rinda ze uzerost ... gagen allen uueteren ze skerme stat extra vero quadam ligni firmitate Nb 202,21 [219,3]; b) allgem. als Substanz, Material, öfter neben anderen: so eiueriu ding sint . unde sueziu . unde holz ist . unde steina . gold unde silber . unde andere creaturę. Tiu bildot taz muot . so iz tarana denchit [vgl. lignum . lapis ... argentum . aurum, Boeth., Comm. Cat.] Ni 501,3 [5,16]. so ist tanne uuar ze sprechenne . daz holz uuesen non album hominem lignum erit verum dicere . esse non album hominem 560,8 [74,14]. also mennisko . unde rint . unde holz . niehtes neist . âne in dien uuorten . daz iz eteuues eht si ut homo non dicitur . alicuius homo . nec bos alicuius bos . nec lignum . sed alicuius dicitur possessio Nk 438,18 [82,10]. uuer mag heizen holz unde stein after redo zanelos . unde harlos . unde plint . unde tot. Niouuiht neist tod . âne daz iu lebeta . noh plint . âne daz iu ougen habeta 473,26 [118,26]; das Stück Holz: heui daz ist tiu dicchi samint tero breiti . also du sihest an einemo steine . alde an einemo bloche. Findest tu deheina idun in reizis uuis kaenda . an demo holze . alde an demo steine Nk 402,21 [44,17/18]; ferner: 403,2. 10. 21 [44,20. 45,3. 14]; — Holz im Hinblick auf seine Brennbarkeit: (sündhafte Werke) die in demo fiure firbrennet magen uuerden, also holz unde heuue unde halma (im Gegensatz zu Gold u. Silber) [vgl. ligna, fenum et stipulam, Aug., Serm.] S 161,4,12. [hold lescid uan eia. uuadi ne brennid ovorum autem tantam vim esse dicunt ut lignum eis perfusum non ardeat ac ne vestis quidem contacta aduratur [nach Is., Et. XII,7,81] Wa 107,17.] so inprinnet daz fiur uone demo antluzze sines zornes, samoso daz holz uone demo fiure Npw 17,8, ferner: Npgl 80,16 (Np ligna); — hierher wohl auch: holz ligna Gl 3,92,49 (1 Hs. lignum). lignum 385,59. 4,149,16. buinz lignum 3,400,67 (Hildeg.). holzer lignum 194,55; [c) (wohl Brennholz) als Abgabe: van Uehus ... uiar mudde gerston uiar uother thiores holtes Wa 21,4. van Hukretha similiter ana that holt te then hogetidon 9; ferner: 6. 14;] d) näher bestimmt nach der Herkunft: einan disk des holzes uone Libano ferculum ... de lignis Libani [Cant. 3,9] W 52,2; — nach der Baumart: palmbmin holz palmiceum lignum Gl 3,97,21 (3 Hss. palmboumholz, 1 Hs. palmholz). 196,27. 5,34,51. palmin holz palmiceum lignum Hbr. I,184,200. cederbmin holz citreum ł cedrinum lignum Gl 3,97,26 u. Anm. 16 (8 Hss., in 1 Hs. holz am Rand, 1 zêdarboumholz). 196,52. 5,34,54. Hbr. I,184,201. bchin holz (SH B, ohne Latein; 9 Hss. des SH A buohhîn faginum) Gl 3,98,31; hierher wohl auch: uonna pimpoulihan honlzun [fecitque rex] de lignis thyinis (Hs. thynis) [fulcra domus domini, 3. Reg. 10,12] 1,443,55 (der Plur. vom lat. Lemma beeinflußt?). 4) Gegenstand aus Holz: Geschoß: giscaban holz [missile ... sumit in usus,] rasile [figit humi] lignum [ac se cuspide versa perfodit, Prud., Psych. 153] Gl 2,530,32; Balken (des Kreuzes Christi): thuuerhaz holz [crucis ... latitudo est] transversum lignum [quo extenduntur manus, Is., De off. 1,30 p. 397] 342,66; Götzenbild: fone iro sculden betoton uuir ligna et lapides (holz unde steina) . opera manuum nostrarum (unser hantuuerch) Npgl 64,4; ferner: NpglNpw 37,8 (Np ligna). Npgl 65,17 (Np ligna); — Holz: gebraucht für das Kreuz Christi: deistaz holz lignum est [, quo sapiunt aspera dulcius; nam praefixa cruci spes hominum viget, Prud., H. ad inc. luc. (V) 95] Gl 2,478,58. bi demo holze, [Bd. 4, Sp. 1222] da der almahtigo got an ersterban wolda S 386,4. truhten richesota fone ligno (holze). Fone ligno crucis (chrucis holze) pegonda er richeson Npgl 95,10; in Parallele dazu vom verbotenen ‘Holz’ des Paradieses: also fore diabolus richesota . a ligno uetito paradysi (fone beuueritemo holze zartkartin) [ut in nationibus a ligno crucis dominum debeant dicere regnaturum, non ab illo ligno paradisi, unde diabolus genus humanum videbatur tenere captivum, Cass.] ebda. Komp. eban-, harttrugilîn-, krinna-, leid-, niouuiht-, niuuui-, palm-, palmboum-, smala-, uuald-, zêdarboumholz, eschen-, ulmen-, zipressenholz mhd., eibenholz frühnhd. (Nachtrag); Abl. holzîn, holzohti; holzilîn.
holzaphul st. m., mhd. nhd. Lexer holzapfel; mnd. holtappel, mnl. houtappel. holtz-apfel: nom. sg. Gl 3,561,4/5 (Innsbr. 355, 14. Jh.); holz-appel: dass. 4 (clm 615, 14. Jh.). — holc-ephele: nom. pl. Gl 3,504,33 (11./12. Jh.). Unvollständig geschrieben: holc-ap: nom. sg. (?) Gl 3,530,37 (clm 615, 14. Jh.). wildwachsender Apfel, Holzapfel (vgl. Marzell, Wb. 3,26): holcephele mala agrestia Gl 3,504,33 (Hs. maela). holcap .. matianum pomum 530,37 (Hs. matranum). mala matiana 561,4 (Hss. maciana, mancia).
? holzboum st. m. (vgl. Hbr. III,79). holz-boū: nom. sg. Gl 3,96,62 (SH A, Darmst. 6, 12. Jh.). Bez. für einen Dornenstrauch, vielleicht eine Kreuzdornart, Rhamnus L. (?): ramnus quam vocant vulgo senticem ursinam [Hbr. I,181,155] (8 Hss. hagan), vom Ahd. Gl.-Wb. S. 292 als fraglich zu hulisboum gestellt.
holzvrouwe mhd. sw. f., nhd. (älter) holzfrau. holz-vrowe: nom. sg. Gl 3,220,30 (SH a 1, Graz 859, 13. Jh.). 244,20/21 (SH a 2, Graz 859, 13. Jh.). Unholdin, Waldgespenst: holzvrowe lamia Gl 3,220,30 (1 Hs. holzmuoja). lamia quoddam monstrum mulieri simile [Hbr. II,348,70] 244,20/21 (3 Hss. holzmuouua).
holzi Gl 4,31,8 s. stôzil.
holzilîn st. n., mhd. Lexer hölzelîn, nhd. DWB hölzlein. — Graff IV,932. holzilin: nom. pl. (?) Gl 1,214,24 (KRa). Wäldchen: holzilin uualthilin nemora silvae (zum Diminutiv vgl. Polzin S. 24). |
| |