Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
houuua bis -höuwel (Bd. 4, Sp. 1301 bis 1306)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis houuua sw. f., mhd. houwe, nhd. DWB haue; mnd. mnl. houwe. — Graff IV,707 f.
hauwē: acc. pl. Gl 4,283,10 (Oxf. Laud. lat. 14, 13. Jh.); hauua: nom. sg. 3,11,29 (C); haua: dass. 1,297,4. 298,46 (beide Paris Lat. 2685, 9. Jh.; vgl. zu dieser as. beeinflußten Form Klein, Stud. S. 194). — houuu-: nom. sg. -a Gl 1,599,41 (M). 2,261,9 = Wa 82,5. 509,30 (2 Hss., 1 Hs. --). 633,17 (-vvu-). 3,286,45 (SH b; -uw-). 343,18 (SH g; -uw-). 4,107,45 (Sal. a 1, 2 Hss.; -uw-, hovvva); -e 3,327,55 (SH f; -vw-). 371,37 (Jd; -uw-); gen. sg. -on 2,519,21; houu-: nom. sg. -a 1,392,29 (S. Paul XXV d/82, 9./ 10. Jh.). 399,40 (M, 2 Hss., 1 Hs. -w-). 599,38 (M, 7 Hss., 1 Hs. -uv-, 1 -vu-, 3 Hss. -w-). 2,247,35. 683,20 (-w-). 3,122,56 (SH A, 4 Hss.; -w-). Anm. 15 (SH A; -wa). 123,15 (SH A; -w-). 193,18 (SH B; -w-). 275,20 (SH b; -w-). 286,44 (SH b; -w-). 307,20 (SH d). 633,28 (2 Hss., 1 Hs. -vv-). 636,31. 637,7 (-w-). 643,46. 682,39. 44. Beitr. 73,264,3 (Sal. a 1; -w-). Beitr. (Halle) 85,228,13. Hbr. I,251,293 (SH A; -w-). Mitt. a. d. Kgl. Bibl. III,25 (nach Gl 3,634,7; Berl. Lat. 4° 676, 9. Jh.). Siewert, Gl. S. 136,1. [Bd. 4, Sp. 1302] Thies, Kölner Hs. S. 182,5 (SH; -w-); -e Gl 3,122,56 (SH A; -w-). 254,69 (SH a 2, 2 Hss.; -w-). 275,21 (SH b; -w-). 323,47 (SH e; -vv-). 359,63 (-w-). 413,33 (Hd.; -w-). 641,20 (-w-). 4,190,49 (2 Hss.; -w-). 266,7 (M; -vv-). 5,3 Anm. 8 (M, von jüngerer Hand; -w-); gen. sg. -on 2,519,21; dat. sg. -vn 482,66 (hov-); acc. sg. -an 1,399,38 (M, 3 Hss.; 1 Hs. -vv-, 1 -vv-); -in 37/38 (M, 3 Hss.; -w-); -n 39 (M, 2 Hss.; -wn); gen. pl. -ono 42 (M, 2 Hss.; -uv-); dat. pl. -on 2,518,37 (2 Hss.). 773,32; acc. pl. -un 702,16; hw-: nom. sg. -a 3,122,57 (SH A). 254,68 (SH a 2). 264,6 (SH a 2, 2 Hss.; h aus Korr., Steinm.). 275,21 (SH b). 286,44 (SH b). 343,18 (SH g, 2 Hss.). Thies, Kölner Hs. S. 180,14 (SH); -e Gl 3,193,19 (SH B; -vv-). 389,30. 638,60. 649,37. 678,31 (-vv-). 5,31,1. Siewert, Gl. S. 118,1; hou-: dass. -a Gl 1,599,39 (M, 2 Hss., 1 Hs. -v-). 3,308,11 (SH d; o-). 322,68 (SH e; -v-). 633,28. 4,267,19; dat. sg. -un 2,635,17 (-ov-). 730,36 (-vn). 767,20 (-ov-); acc. sg. -un 1,399,36 (M, 3 Hss., 1 Hs. -ov-, 1 -vn). 2,255,60 (M, 6 Hss., 2 -vun, 1 Hs. -vvn, 1 -vn). 731,10 (-vn); dat. pl. -vm 635,12 (-ov-); acc. pl. -un 256,8 (M, 2 Hss., 1 Hs. -vun, 1 -vvn). 3,650,62. 657,33 (-vvn). 4,111,6; ha: nom. sg. 3,123,14 (SH A, Trier 31, 13. oder 12. Jh.); huou-: dass. -a 4,210,21 (sem. Trev., 11./12. Jh.; zu -uo- für -ou- vgl. Braune, Ahd. Gr.14 § 46 Anm. 4, Katara S. 35); acc. sg. -an 266,8 (M, Goslar 2, 14 Jh.; --); hwa: nom. sg. 3,633,29; ha: dass. 122,58 (SH A, Eins. 171, 12. Jh.). 123,14 (ebda.); huuun: acc. pl. 4,111,6 (Sal. a 1, Ink., 15. Jh.); huo: nom. sg. Thies, Kölner Hs. S. 186,10 (SH, 13. Jh.). — hawi: nom. sg. Gl 1,399,41 (M, clm 6217, 13./14. Jh.).
Verschrieben: howat: nom. sg. Gl 4,107,46 (Sal. a 1; o aus a corr.; d. h. howa .t., Steinm.); hve: dass. Mayer, Glossen S. 124,8.
Haue, Karst, Hacke, auch zwei- oder mehrzinkig, vor allem zum Bearbeiten, Auflockern des Bodens: haua [descendebat ergo omnis Israel ad Philisthiim, ut exacueret unusquisque vomerem suum, et] ligonem (Hs. ligon) [et securim et sarculum, 1. Reg. 13,20] Gl 1,297,4. houua sarculum [ebda.] 392,29. hovun ł craba (1 Hs. isarngrapun) sarculum [ebda.] 399,36 (12 Hss. nur houuua). howe grabescuuel sarculum (fossorium) [ebda.] 4,266,7 (1 Hs. nur houuua). houa ł hacca sarculum [ebda.] 267,19 (1 Hs. ietîsan). horce (korr. zu howe) sarculum (fossorium) [ebda.] 5,3,29. haua [retusae itaque erant acies vomerum, et ligonum, et] tridentum [, et securium, 1. Reg. 13,21] 1,298,46. houvono ł gapalono tridentum [ebda.] 399,42 (1 Hs. nur houuua, 6 Hss. gabala, 1 Hs. mistgabala, 1 krapho). hovua getisarn [omnes montes, qui in] sarculo (Hs. sarculum) [sarrientur, non veniet illuc terror spinarum et veprum, Is. 7,25] 599,38 (7 Hss. nur houuua). hacco ł houua [vir domini Frigdianus] rastrum [sibi parvulum fecit, Greg., Dial. 3,9 p. 293, oder zu: per loca quaeque ei visa sunt,] rastrum [per terram traxit, ebda.] 2,247,35. hovun rastrum [ebda.] 255,60 (2 Hss. graba houuua). crapvn ł hovun [in hortum monasterii fecit iactari ferramenta, quae usitato nos nomine] vangas [vocamus, ebda. 3,14 p. 304; in der lat. Vorlage vangas noch dreimal] 256,8 (4 Hss. nur graba, 1 Hs. uuînhouuua). houuua vanga [ebda.] 261,9 = Wa 82,5. hovvn [germana curvo colla frangit] sarculo [Prud., Ham. Praef. 16] 482,66. houuua [aut unde maior esse maiestas focis, quam nata in hortis] sarculatis (sarculum) [creditur, Prud., P. Rom. (X) 264] 509,30. houuon [haud aliter, quam si] rastris [quis temptet eburnis caenosum versare solum, Prud., Symm. I,638] 518,37. houuon [quid sibi aratra volunt, quid cura superflua] rastri [? ebda. II,283] 519,21. hovvua [illa (terra) ferax [Bd. 4, Sp. 1303] oleost, illam experiere colendo et facilem pecori et patientem] vomeris unci (curvi) [Verg., G. II,223] 633,17. hovvm [namque omne quodannis terque quaterque solum scindendum glaebaque versis aeternum frangenda] bidentibus (furcis fossoriis) [ebda. 400] 635,12. recho howa [multum adeo,] rastris (Hs. rastrum) [glaebas qui frangit inertis vimineasque trahit crates, ebda. I,94] 683,20. houuun [contra non ullast oleis cultura: neque illae procurvam expectant falcem] rastros [-que tenacis, ebda. II,421] 702,16. houvn rastro [humum fodiens, Vita Hil. p. 76 a] 730,36. houvn [constritabatur Antonius, quod] sarculum [, quo terram foderet, non haberet, Vita Pauli p. 20 a] 731,10. hovun [ergo moras rumpens] Saturni dente (cum rastro) [iacentes aggredior glebas, Walahfr. p. 336,41] 767,20. hauwen [concidite aratra vestra in gladios et] ligones [vestros in lanceas, Joel 3,10] 4,283,10 (1 Hs. scara). hwe [sub] rastro [crepet argenti mihi seria, dextro Hercule! Pers. 2,11] 5,31,1. Siewert, Gl. S. 118,1. houua rastro (ł fossorium) [ebda.] Beitr. (Halle) 85,228,13. scufla hauua achus palas sappas (afrz. sappe, Steinm.) saccuras (aus lat. securis, Steinm.) Gl 3,11,29. howa recho mistgabala scudicium quod circa cudicem terram aperiat. Idem fossorium. Rastrum ... Tridens [Hbr. I,251,293] 122,56. Hbr. I,251,293. ietisan ha sarculum [ebda. 298] Gl 3,123,14 (4 Hss. nur ietîsan). 323,47. 327,55. getisen ł gertare ł houa sarculum 308,11. Thies, Kölner Hs. S. 182,5. howa sarcula Beitr. 73,264,3; hwa vanga Gl 3,264,6. 657,33 (-as). 4,111,6 (-as). 210,21. Thies, Kölner Hs. S. 186,10; hwa rastrum Gl 3,286,44. 307,20. 322,68. 343,18. Siewert, Gl. S. 136,1. Thies, Kölner Hs. S. 180,14. rastrum vel fossorium Gl 3,649,37. recho ł howa rastrum 122 Anm. 15. hwa ł recho rastrum et rastellum 254,68. rech vł egd’ uł howe raster huius cis ł rastellus 4,190,49. Mayer, Glossen S. 124,8; howe fossorium Gl 3,413,33. 633,28. 636,31. 637,7. 638,60. 641,20. 643,46. 650,62 (-ias). 682,44 (-ia). Mitt. a. d. Kgl. Bibl. III,25 (nach Gl 3,634,7). fossorium vel scudicium Gl 3,193,18. fossorium rastrum 275,20. fossorium ł vanga 359,63. fossorium (darauf vango idem, Anm.) 371,37. ligo ł fossorium 389,30. hvve ł grabe fossorium (Hs. sofforium) 678,31. bial ł houua bipennis 682,39. houwa verriculum (vgl. Diefb., Gl. 613c) 4,107,45 (1 Hs. zauua); bildl.: houuon ł sechon [nescius interea curis laxare quietem Paulus in orbe docet, verbique] ligonibus [omnes excolit, Ar. II,308] 2,773,32; — spez. wohl das gekrümmte Winzermesser, Hippe: hovun curvo [Saturni] dente (falce, Serv.) [relictam persequitur vitem attondens fingitque putando, Verg., G. II,406] Gl 2,635,17.
Komp. bil-, [h]riot-, uuînhouuua; Abl. houuuôn.
 
Artikelverweis 
houuuan red. v., mhd. houwen, nhd. DWB hauen; as. -hauwan, mnd. mnl. houwen; afries. hawa, howa; ae. héawan; an. höggva. — Graff IV,705 f.
Praes.: hauwan: inf. S 6,53 (Hildebr.); hauandiero: part. gen. pl. Gl 1,297,8 (Paris Lat. 2685, 9. Jh.; vgl. zur as. beeinflußten Form Klein, Stud. S. 194); — houuue: 3. sg. conj. OV 1,2,59; houu-: 1. sg. -o Gl 3,221,8 (SH a 1; -w-). 3,298,60 (SH d); -e 221,8 (SH a 1; -w-). 260,46 (SH a 2; -w-); 2. sg. -est 1,724,27 (-uv-); 3. sg. -et Np 128,4; 3. pl. -ent Gl 2,703,19; 3. sg. conj. -e O 1,13,59 (FP); inf. -an Gl 1,466,44 (M, 5 Hss.; auch -vu-, -uv-, -w-); -en 45/46 (M, 3 Hss.; -w-); huouuit: 3. sg. Npw 128,4/5.
Praet.: hio: 3. sg. T 53,5; hiu: 1. sg. Gl 1,686,65 (M, 8 Hss.; auch -v). — hwun: 3. pl. S 8,66 (Hildebr.; Ausg. [Bd. 4, Sp. 1304] heuwun); hieuuon: dass. Pw 73,6; hieuun: dass. T 116,4; hiuuuen: dass. Np 73,6. ebda. (Hs. F = S. 261 a, 13; -vw-); verschrieben: biuue: 3. sg. conj. Gl 2,710,35 (l. hiuue, Steinm.).
Part. Praet.: ka-hauuaniu: nom. sg. f. (oder nom./ acc. pl. n.?) Gl 1,275,20 (Jb-Rd). — ke-houuan: Thoma, Glossen S. 16,10; gi-: Gl 2,570,1; -houuenaz: acc. sg. n. 1,554,33 (Trier 1464, 11. Jh.).
heuuon Gl 4,199,2 (sem. Trev., 11./12. Jh.) s. unter heffen, heven Ahd. Wb. 4,768.
1) (zer-)schlagen, niederstrecken:
a) jmdn. (jmds. Hals) (mit etw.) niederschlagen, niederstrecken, m. Akk.: nu scal mih suasat chind suertu hauwan, breton mit sinu billiu S 6,53; bildl.: harto nemet gouma, thaz ir ni sit thie bouma ... thaz iagilih bimide, inan thiu akus ni snide; ioh mannilih sin goume, thaz sinan ni houwe O 1,23,59 (vgl. Hartmann, Otfrid S. 219). der rehto truhten . houuet den iro hals dominus iustus concidet cervices peccatorum NpNpw 128,4; — Glosse: hovuan [ut interficerent et delerent eos: cumque hoc opere perpetrassent, etiam in semetipsos versi, mutuis] concidere [vulneribus, 2. Paral. 20,23] Gl 1,466,44;
b) etw. (mit etw.) zerbrechen, zerschlagen, einschlagen, m. Akk.: hwun harmlicco huittę scilti, unti im iro lintun luttilo wurtun S 8,66. mit acusin hieuuon duri iro securibus exciderunt ianuas eius Pw 73,6. Np 73,6; Glossen: hiv praecidi [virgam meam secundam ... ut dissolverem germanitatem inter Iudam, Zach. 11,14] Gl 1,686,65. houuent caedunt [-que securibus umida vina, Verg., G. III,364] 2,703,19;
c) etw. durchstechen, durchbohren: hiuue [seu cum pedes iret in hostem seu spumanits equi] foderet [calcaribus armos, Verg., A. VI,881] Gl 2,710,35;
d) sich mit etw. schlagen, züchtigen, m. refl. Akk.: (der Besessene) nahtes inti tages in bergun uuas ruofenti inti hio sih mit steinun clamans et concidens se lapidibus T 53,5.
2) etw. (von etw.) abschlagen, abhauen, abschneiden, abtrennen, m. Akk. u. fona + Dat.: sume hieuun zuuig fon boumon inti streuuitun in uuege alii autem cedebant ramos de arboribus T 116,4; vom Gras: houvest [nisi saepe] sarrieris [Serv. zu: quod nisi et adsiduis herbam insectabere rastris, Verg., G. I,155] Gl 2,724,27; vom Fleisch: kahauuaniu [arietem secabis in frusta. Lotaque intestina eius ac pedes pones super] concisas (Hs. concisa) [carnes, Ex. 29,17] 1,275,20.
3) etw. (mit etw.) bearbeiten:
a) etw. (Stein) behauen: giuilodaz gisnidonaz gihouuenaz [fumosa avorum numina saxum, metallum, stipitem,] rasum, dolatum, sectile (Hs. sectilem) [in Christi honorem deserit (das Heidenvolk), Prud., H. epiph. (XII) 199, vgl. dazu Kommentar: metallum raditur lima, saxum secatur, lignum dolatur, PL 59,914] Gl 2,554,33. gisegot gihouuan [nullum illic] structile [saxum, sed cava per solidum multoque forata dolatu gemma relucenti limen conplectitur arcu, Prud., Psych. 834] 570,1. snido ł houuo dolo 3,298,60; substant. Part. Praes.: Steinmetz, Steinhauer: hauandiero [fueruntque Salomoni septuaginta millia eorum qui onera portabant, et octoginta millia] latomorum [in monte, 3. Reg. 5,15] 1,297,8; [Bd. 4, Sp. 1305]
b) etw. (einen Baum) einritzen, einkerben: kehouuan uuerde [sudant autem sponte prius quam] incidantur (Hs. incidatur) [stacte dicta, Plinius, Hist. nat. XII,68] Thoma, Glossen S. 16,10.
4) etw. (die Erde) aufhacken, auflockern: howo ł grabo sario Gl 3,221,8. 260,46.
Abl. houuua, heuui, houuui, -hou; houuuôn.
 
Artikelverweis 
aba-houuuan red. v., mhd. abehouwen, nhd. DWB abhauen; mnd. mnl. afhouwen; afries. ofhawa, ofhowa. — Graff IV,706.
Praes.: hou ... aba: 2. sg. imp. T 28,3.
Praet.: aba-hio: 3. sg. T 185,2. 188,4.
Part. Praet.: aba-ge-houna: acc. pl. n. Gl 2,615,42 (Pommersf. 2671, 12. Jh.; zum w-Ausfall vgl. Pauly, Glossen S. 89).
etw. abschlagen, m. Akk.: oba thin zesuuua hant thih bisuihhe, hou sie aba inti uuirph sia fon thir si dextera manus tua scandalizat te, abscide eam et proice abs te T 28,3. Simon Petrus habenti suert nam iz uz inti sluoc thes bisgoffes scalc inti abahio sin ora thaz zeseuua amputavit auriculam eius dextram 185,2, ähnl. 188,4 (abscidere); Glosse: abagehouna [a mutis responsa petis, quae iura domorum hac ratione regunt, si] caesa [securibus actis ardua pendentis sustendent culmina tecti, Sed., Carm. pasch. I,270] Gl 2,615,42.
 
Artikelverweis 
aba-fir-houuuan red. v. — Graff IV,707.
Part. Praet.: aba-fur-houuan: T 41,7.
(einen Baum) abschlagen, fällen, m. Akk.: giuuelih boum thie thar ni tuot guotan uuahsmon, ist abafurhouuan inti in fuir gisentit omnis arbor quae non facit fructum bonum, excidetur.
 
Artikelverweis 
aba-ir-houuuan red. v.
Part. Praet.: Verschrieben: haeber-hougan: Gl 1,623,38 (Würzb. Mp. th. f. 20, 9. Jh.; o aus u korr., g auf Rasur von e. Wohl [h]abe-erhou<u>an, vgl. Beitr. (Halle) 85,93).
etw. (mit etw.) abschneiden: uuerden habeerhouuan [ante messem enim totus effloruit, et immatura perfectio germinabit, et] praecidentur [ramusculi eius falcibus, Is. 18,5].
 
Artikelverweis 
bi-houuuan red. v., mhd. MWB behouwen, nhd. DWB behauen; as. bihauwan, mnd. mnl. behouwen; ae. behéawan. — Graff IV,706 f.
Part. Praet.: pi-hauuā (Ra), verschrieben: -hecuuuan (Pa; -ec- für -a-), -hauuuam (K; -m für -n): Gl 1,66,16 (vgl. Splett, Stud. S. 125).
behauen, meißeln: pihauuuan pisnitan caelatam sculptam.
 
Artikelverweis 
thana-houuuan red. v. — Graff IV,706 s. v. hauan, hauwan.
Praes.: hau ... thana: 2. sg. imp. T 102,2; hou ... thana: dass. ebda.
(einen Baum) abschlagen, fällen, m. Akk.: senu nu sint thriu iar fon thiu ih quementi suochen uuahsamon in thesemo phigboume inti ni fintu; hou inan thana quaerens fructum in ficulnea hac et non invenio; succide ergo illam T 102,2, ähnl. ebda. (succidere).
 
Artikelverweis 
fir-houuuan red. v., mhd. verhouwen, nhd. DWB verhauen; as. farhauwan, mnd. vorhouwen, mnl. verhouwen; ae. forhéawan. — Graff IV,707.
Praes.: fir-houuuid: 3. sg. Gl 2,354,15 = Wa 83,13 (Carlsr. S. Petri, 11. Jh.). [Bd. 4, Sp. 1306]
Praet.: for-heo: 3. sg. Gl 4,662,17 (Helmst. 254, 9. Jh.).
Part. Praet.: fur-houuan: T 13,15.
1) (einen Baum) abschlagen, fällen, m. Akk.: iogiuuelih boum thie dar ni tuot guotan uuahsmon, uuirdit furhouuan inti in fuir gisentit omnis ergo arbor quae non facit fructum bonum, excidetur T 13,15.
2) etw. zerschneiden, durchschneiden: firhouuuid [si quis vero tres virgas, unde sepis ligatur, vel retorta, unde sepis contenetur,] capulaverit [, aut tres cambortos involaverit seu in clausura aliena traucum fecerit, 15 solid. multetur, Lex Rib. XLIII p. 98] Gl 2,354,15 = Wa 83,13; hierher wohl auch: forheo concapulavit (vgl. Mlat. Wb. 2,1140) id est concidit 4,662,17.
 
Artikelverweis 
ir-houuuan red. v., mhd. Lexer erhouwen, nhd. (älter) erhauen; ae. ahéawan. — Graff IV,706.
Part. Praet.: er-houuuan: Gl 2,30,22; -houuan: 773,11. Tiefenbach, Aratorgl. S. 23,25; ir-houuen: Npgl 98,9 (2); nom. sg. m. -]er ebda.; er-: dat. pl. -]en Gl 2,548,69.
1) etw. (Stein) von etw. abschlagen, aus etw. heraushauen: erhouuuan [fuit impius olim religionis honor, cum numina fusa metallis artifices timuere sui, cum templa dicarent] abscisis [de rupe deis, Ar. II,182] Gl 2,30,22. kesnitan erhouuan abscisis (excisis) [ebda.] 773,11 (vgl. Schlechter, Aratorgl. S. 120,155). erhouuan abscissis (excisis) [ebda.] Tiefenbach, Aratorgl. S. 23,25; m. Akk. u. auch m. aba + Dat.: lapis precisvs de monte sine manibvs (ein stein irhouuener aba berge âna hende) Npgl 98,9. quis est ille mons de quo precisus est lapis (uuer ist der berch aba demo der stein irhouuen uuart)? ebda. vuieo precisus sine manibus (irhouuen âne hende?)? ebda.
2) etw. zerteilen: erhouuenen [liquidas inter freta ripas fluctibus] incisis [et subsistente procella crescere, suspensosque globos potuisse teneri, Prud., Psych. 661] Gl 2,548,69.
 
Artikelverweis 
nidar-houuuan red. v., mhd. niderhouwen, nhd. DWB niederhauen. — Graff IV,706.
Praet.: hiu ... nider (Np), nidir (Npw): 3. sg. NpNpw Cant. Ez. 12.
jmdn. niederschlagen, m. Akk.: min lib ist abagescroten . samoso uueppe fone uuebenten. Vnz ih noh lebennes pedige hiu mih got nider praecisa est velut a texente vita mea. Dum adhuc ordirer succidit me.
 
Artikelverweis 
-höuwel vgl. AWB harthöuwel.

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort: