Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
[h]lûtnissida bis [h]lûtreistîg (Bd. 5, Sp. 1445 bis 1448)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis [h]lûtnissida st. f.
luthnissid-: nom. sg. -ae Gl 4,28,35; -e 36,18 (beide Sal. a 1, clm 22201, 12. Jh.).
Verschrieben: lintnisside: nom. oder dat. sg. Gl 1,417,11 (M, clm 22201, 12. Jh.; verschr. für liutnisside, vgl. Matzel S. 30, zur Umlautbez. vgl. a. a. O. S. 61).
Schall, (harmonischer) Klang: liutnisside [et David, et omnis domus Israel ducebant arcam testamenti domini, in iubilo, et in] clangore [buccinae, 2. Reg. 6,15] Gl 1,417,11 (6 Hss. [h]lûtnussî, 1 Hs. [h]lûtnussa). luthnissidae accentus 4,28,35 (2 Hss. [h]lûtnussida). armonia 36,18 (1 Hs. [h]lûtnussî).
Vgl. [h]lûtnussida.
 
Artikelverweis 
[h]lûtnussa (auch -inussa?) st. f.; vgl. ae. hlúdness (vgl. Bosw.-T., Suppl. S. 554). — Graff IV,1098 s. v. [h]lûtnussi.
lutnussa: nom. sg. oder acc. Beitr. (Tüb.) 99,31 (Wolf. Wiss. 50, 9. Jh.).
lutinussa: dat. sg. Gl 1,417,10 (M, clm 14689, 12. Jh. (?); -n- aus s rad.; oder verschr.?).
Klang, Laut: lutinussa [et David, et omnis domus Israel ducebant arcam testamenti domini, in iubilo, et in] clangore [buccinae, 2. Reg. 6,15] Gl 1,417,10 (6 Hss. [h]lûtnussî, 1 Hs. [h]lûtnissida). lutnussa [philosophi definiunt,] vocem [esse aerem tenuissimum ictum, Prisc., Inst. II,5,1] Beitr. (Tüb.) 99,31.
 
Artikelverweis 
[h]lûtnussî (auch -inussî?) st. f.; vgl. ae. hlúdness (vgl. Bosw.-T., Suppl. S. 554). — Graff IV,1098.
lutnuss-: nom. sg. -e Gl 4,36,18 (Sal. a 1); gen. sg. -i 2,268,1 (M, 3 Hss.); dat. sg. -i 1,417,8 (M, 2 Hss.); -e 9 (M); dat. pl. -in 9/10 (M). — luthnussi: dat. sg. Gl 1,417,9 (M).
lutinusse: nom. sg. Gl 4,167,64 (Sal. d, clm 23496, 12. Jh.; oder verschr.?). — Verschrieben: lutmusse: dat. sg. Gl 1,417,10/11 (M, clm 17403, 13. Jh.).
Schall, (harmonischer) Klang: lutnussi [et David, et omnis domus Israel ducebant arcam testamenti domini, in iubilo, et in] clangore [buccinae, 2. Reg. 6,15] Gl 1,417,8 (1 Hs. [h]lûtnussa, 1 Hs. [h]lûtnissida). lutnussi [dies irae, dies illa ... dies tubae et] clangoris [Greg., Hom. I,1 p. 1439 = Soph. 1,16] 2,268,1. lutnusse armonia 4,36,18 (1 Hs. [h]lûtnissida). 167,64.
Abl. [h]lûtnussida.
Vgl. [h]lûtnussa.
 
Artikelverweis 
[h]lûtnussida st. f. — Graff IV,1099.
lutnussid-: nom. sg. -a Gl 2,730,23 (2 Hss.); -e 4,28,35 (Sal. a 1). 111,22 (Sal. a 2). 112,36 (Sal. a 2). — luthnussida: nom. sg. Gl 4,112,36 (Sal. a 2).
Verstümmelt: livtnvssid|: nom. sg. Gl 4,28,36 (Sal. a 1, cgm 187, 11. Jh.).
(harmonischer) Klang: lutnusside accentus Gl 4,28,35 (1 Hs. [h]lûtnissida). accentor persuasor 111,22 [Bd. 5, Sp. 1446] (die Gl. ist offenbar zu einem falschen Lemma geraten, vgl. Steinm.). luthnussida armonicum coniunctum conveniens consonum 112,36; übertr.: lutnussida [artem musicam in spiritualem commutans vitae mentisque] harmoniam (Hss. armonia) [Vitae patr. p. 474a] 2,730,23.
Vgl. [h]lûtnissida.
 
Artikelverweis 
[h]lûto, ? [h]lûte adv., mhd. lûte, nhd. laut; as. hlûdo, mnd. lûde, mnl. lude; ae. hlúde. — Graff IV,1097.
luvto: Gl 1,627,8 (M, 2 Hss.); lut-: -o ebda. (M, 3 Hss.). 660,20 (M, 4 Hss.). 661,20 (M, 4 Hss.). Festschr. Leid. S. 96 (M). 97 (M). S 85,31 (Ludw.). O 3,8,25. 4,12,34. 24,13. 26,5. 7. Nb 137,26 [117,16] (-û-). Nc 739,14. 804,5 [55,8. 122,19] (-û-). Np 146,1 (-û-); -e Gl 1,627,9 (M, 2 Hss.). 661,21 (M, 2 Hss.). Npw 146,1; liuto: Gl 1,660,21 (M, clm 22201, 12. Jh.; zu -iu- als Längenbez. vgl. Matzel S. 61); lutte: 627,10 (M, clm 22201, 12. Jh.; zu unrechter Schreibung -tt- vgl. a. a. O. S. 131); luhte: 661,21 (M, clm 22201, 12. Jh.; zu -ht- vgl. a. a. O. § 81, bes. S. 127).
lute: Gl 2,52,37 (Prag, Lobk. 434, 9. Jh.; zur Bildg. vgl. Matzel, Unters. S. 223; oder verschr. unter Einfluß der lat. Endg.?).
laut, auf weithin hörbare, deutlich vernehmbare Weise:
a) laut (schallend), kräftig: bei Verben des Sprechens, Singens, Musizierens u. der Gemütsäußerung: luvto [clamate] fortiter [Jer. 4,5] Gl 1,627,8. Festschr. Leid. S. 96. luto [praeco clamabat] valenter (Hss. vehementer) [Dan. 3,4] Gl 1,660,20. Festschr. Leid. S. 97. luto [clamavit] fortiter [ebda. 4,11] Gl 1,661,20. thanne sprah luto Hluduig ther guoto S 85,31. sie tho luto irharetun thuruh thia suarun forahtun [vgl. prae timore clamaverunt, Marg. nach Matth. 14,26] O 3,8,25. ni gidorsta sprechan luto herosto thero druto [vgl. non sono vocis, sed motu corporis dicit, Alc. zu Joh. 13,24] 4,12,34. ingegin riaf tho luto heriscaf thero liuto, irscrirun filu gahun, so sie inan anasahun [vgl. illi autem clamabant, Marg. nach Joh. 19,15] 24,13. thiu wib thero lantliuto thiu irweinotun tho luto [vgl. quae plangebant et lamentabantur eum, Luc. 23,27] 26,5, ähnl. 7. uuio si (natura) dingolih pinde mit festemo bande . daz uuile ih luto singen . an lidouueichen seiton placet promere arguto cantu . lentis fidibus Nb 137,26 [117,16]. alle die dar ingan solton . die uuista be namen darain Fama luto ruofendiu ingressuros etiam cunctos . nominatim vocabat Fama praeconans Nc 739,14 [55,8]. uuard toz in allen steten . fone luto skellenten timpanis unde cymbalis universa dissultant magno crepitu . i. sonitu tympani . et tinnitu crotalorum . i. cymbalorum 804,5 [122,19]. psalterium scillit also ein lira . alde ein harpha . alde ein organum. Vnde uuanda daz luto scillet . daz man darana singet . pe diu chit psalmus hohsang NpNpw 146,1;
b) geräuschvoll: nalles lute [sed haec ipsa oboedientia tunc acceptabilis erit deo et dulcis hominibus, si quod iubetur] non trepide [, non tarde, non tepide, aut cum murmurio, vel cum responso nolentis efficiatur, Reg. S. Ben. 5 p. 26,34] Gl 2,52,37.
 
Artikelverweis 
[h]lûtôn sw. v., mhd. lûten, nhd. lauten; as. [h]lūdon (s. u.), mnd. lûden, mnl. luden; afries. hluda.
lud-: 1. sg. -on Gl 4,203,28 (sem. Trev., 11./12. Jh.); inf. -on Gl L 842; part. prs. dat. pl. -onthion Gl 2,585,30 = Wa 99,35 (Düsseld. F. 1, 9. oder 10. Jh. (?)).
Hierher auch, verschr. (?): luodondi: part. prs. Gl 2,21,63 (Wien 969, 10. Jh.; zu -uo- vgl. Braune, Ahd. Gr.15 § 41 [Bd. 5, Sp. 1447] Anm. 2, Franck, Afrk. Gr.2 § 45,2; oder zu liudôn, vgl. a. a. O. § 41,4); einen Ansatz luodôn oder luoten erwägt Gl.-Wortsch. 6,192. 193 (vgl. auch Add. II,68) u. luotôn Splett, Ahd. Wb. I,1,572.
laut tönen, schallen, donnern: ludonthion [sub] fragosis [rupibus scabri petrarum murices inter recessus scrupeos discissa rumpent viscera, Prud., P. Vinc. (V) 445] Gl 2,585,30 = Wa 99,35. ludon iubilo 4,203,28. ludon sal [dominum formidabunt adversarii eius: et super ipsos in caelis] tonabit [1. Reg. 2,10] Gl L 842; — hierher auch (? s. Formenteil): im Part. Praes.: geschwätzig: luodondi [praepetibus ... catervis,] garrula [quae rostris resonantes cantica pipant, Aldh., De virg. 15] Gl 2,21,63.
Vgl. [h]lûdison as.
Vgl. [h]lûten.
 
Artikelverweis 
lutpore Gl 4,268,31 s. AWB liutbâro.
 
Artikelverweis 
[h]lûtreisîg adj., mhd. lûtreisic (vgl. Lexer, Hwb. 3, Nachträge S. 306), frühnhd. lautreisig. — Graff II,543.
lut-reisig-: dat. pl. -en Gl 2,634,13 (clm 18059, 11. Jh.); -an 656,22 (clm 18059, 11. Jh.); -reissiger: nom. sg. m. 4,126,1 (Sal. b, Laibach, 12. Jh.). 136,2 (Sal. c, mus. Brit. Add. 18379, 13. Jh.); zu -ss- für s vgl. Weinhold, Bair. Gr. § 156.
Hierher wohl auch, in verkürzter Schreibung: ressiḡ: nom. pl. m. Gl 2,674,27 (clm 305, 11. Jh., clm 21562, 12. Jh.; Steinm. erwägt das Simplex reisig, vgl. ZfdA. 15,118; zu verkürzten Gll. im clm 305 vgl. jedoch Henkel, in: Mittelalterl. Glossen S. 436—441; zu -e- für ei vgl. Fasbender S. 174, Schatz, Ahd. Gr. § 27; zu -ss- für s vgl. Weinhold, Alem. Gr. § 191).
tönend, laut hörbar (zur Bed. vgl. auch DWb. VI,391. VIII,748):
a) wohltönend: von der Lyra: lutreisigan [Orpheus ... fretus cithara fidibusque] canoris (vgl. bene sonantibus chordis, Serv.) [Verg., A. VI,120] Gl 2,656,22; von Vögeln: lutreisigen [avia tum resonant avibus virgulta] canoris (sonoris) [ders., G. II,328] 634,13. ressiḡ [dant sonitum] rauci (modo cano (l. canori, Steinm.)) [... cycni, ders., A. XI,458] 674,27 (vgl. rauci autem τῶν μέσων est. Nam modo canoros significat: alias vocis pessimae, Serv.; oder zu b?);
b) laut tönend: lutreissiger clamosus. quasi calamosus. a calamo scilicet quo sonet quo poetae utuntur Gl 4,126,1 (vgl. Beitr. 73,212). clamosus 136,2.
Vgl. [h]lûtreistîg.
 
Artikelverweis 
[h]lûtreisti adj., mhd. Lexer lûtreiste. — Graff II,543.
Bei N -û-, wenn nicht anders angegeben.
hlut-reister: nom. sg. m. S 216,34 (B).
lut-reist-: Grdf. -e Nc 704,24 [20,2]. Nm 857,6. 8 [339,22. 24]. NpNpw 101,2. Np 67,34. 82,3 (-u-). 92,3; nom. sg. m. -er Gl 3,259,74 (SH a 2, 2 Hss.). 4,113,40/41 (Sal. a 2); nom. sg. n. -a Np 82,1 (-u-); nom. sg. f. -iu Gl 2,772,22; gen. sg. f. -un Nc 741,20 [57,6/7]; acc. sg. n. -a NpNpw 46,6; dat. pl. -en Nc 803,20. 842,27 (-ên) [122,7. 165,12]; comp. nom. pl. f. -eren Np Fides 2 (-u-).
tönend, laut hörbar:
a) wohltönend: temo uuinde diezentemo . boumen uuagonten . scal dar lutreiste sang inter ... motus ... nemorum . etiam susurrantibus flabris canora modulatio ... crepitabat Nc 704,24 [20,2]. sie (dri diernun ebenziere) hiezen Carites . nah tien lutreisten suegelon . [Bd. 5, Sp. 1448] mit tien alliu guonio sang ubersungen uuerdent [vgl. fistulae, quarum sonus artem musicam excedit, Rem.] 803,20 [122,7]. so er do gehorta ... die singenten musas . unde die suozen rarta . fone uneben lutreisten sangen qui simul musarum ut voces . ac diss onis mela dulcia cantilenis ... percepit 842,27 [165,12]. uuanda ube die eristun (Orgelpfeifen) ze lang uuerdent . so sint sie selben unhelle . unde habent heisa lutun . doh ouh tie andere sin lutreiste Nm 857,6 [339,22]. daz lutreista sang ist Asaph canticum psalmi Asaph [vgl. canticum psalmum erat, cum, choro ante canente, ars instrumenti musici in unam convenientiam communiter aptabatur, verbaque hymni divini suavis copula personabat, Cass.] Np 82,1; ferner: Nm 857,8 [339,24]; hierher wohl auch: si (lira) niun seiten habet. Sibene dero singenton planetarum . den ahtoden dero lutreistun himelspero, den niunden dero uuazero dozes hier in erdo Nc 741,20 [57,6/7];
b) laut tönend: ni si hlutreister in stimmu non sit clamosus in voce S 216,34. angeli scalton daz lutreista horn . dazder quad . Hic Iesvs [vgl. verba tubae ..., quae magno strepitu percussi aeris fragore tonuerunt, Cass.] NpNpw 46,6. so lutreiste uuerde min gebet . daz ih ze dir chome [vgl. adiecit clamorem, Cass.] 101,2. so er (got) dannan chumet ad iudicandum . so offenot er sina stimma ... So uuirt lutreiste . der iu êr uuolta uuesen stille Np 67,34. so uuurden lutreiste apostoli in iro predicationibus [vgl. coeperunt multa flumina clamare, Aug., En.] 92,3. dannan begondon sie (histriones) iro anasiune ferlegen cauatis lignis ... Vzer dien scullen sar durh die holi . lutreisteren stimma [vgl. larvae, in quibus et maior sonus propter concavitatem ederetur, Boeth., Op. sacra, Rand] Fides 2; bildl.: lutreistiu [nimiumque] sonora (valde sonans. clamosa) [causa petit, quod lingua tacet, Ar. I,819] Gl 2,772,22 (vgl. Schlechter, Aratorgl. S. 92,85); — spez.: prahlerisch: vuanda dine fienda fore lutreiste uuaren . unde iro houbet Antichristum irhuoben quoniam ecce inimici tui sonaverunt Np 82,3;
c) Glossenwort: lutreister sonorus Gl 3,259,74. clamosus dictus quasi calamosus 4,113,40/41.
Abl. [h]lûtreistîg; [h]lûtreistî; vgl. un[h]lûtreisti.
 
Artikelverweis 
[h]lûtreistî st. f. — Graff II,544.
lût-reisti: dat. sg. Nc 788,31. 804,9 [106,14. 122,22].
1) Wohlklang: in dero lutreisti dero stimmon . ioh in dero lustsami dero vuisun canoris vocibus . dulcique modulatu Nc 788,31 [106,14].
2) lauter Klang: uuard toz in allen steten . fone luto skellenten timpanis unde cymbalis . so . daz ioh tero musarum sang tunchelora vuurde . fone dero lutreisti dero timpanorum universa dissultant magno crepitu . i. sonitu tympani . et tinnitu crotalorum . i. cymbalorum . eo usque ut musarum cantus . aliquanto obtusior redderetur bombis tympani Nc 804,9 [122,22].
 
Artikelverweis 
[h]lûtreistîg adj. — Graff II,544.
lut-reistih: Grdf. Gl 2,29,28 (Trier 1464, 11. Jh.; zu -h für g vgl. Braune, Ahd. Gr.15 § 148 Anm. 1). — liut-reistigiv: nom. sg. f. Gl 2,629,54 (zu -iu- als Umlautbez. vgl. Velthuis S. 7).
Verstümmelt: |t-restigiu: nom. sg. f. Gl 2,751,9 (l. lutrestigiu, Steinm.); ..restig: Grdf.? Nievergelt, Glossierung S. 332,312 (zu Gl 2,751,9; unklar, ob nach -ig noch etw. folgt, vgl. Nievergelt a. a. O.). [Bd. 5, Sp. 1449]
tönend, laut hörbar:
a) wohltönend: lutrestigiu lutrestig [beati viri corpus usque ad locum sepulchri hymnis] canora [caelestibus turba prosequitur, Sulp. Sev., Ep. III p. 150,22] Gl 2,751,9. Nievergelt, Glossierung S. 332,312 (zu Gl 2,751,9);
b) laut tönend: liutreistigiv arguta [lacus circumvolitavit hirundo, Verg., G. I,377] Gl 2,629,54; bildl.: lutreistih [nimiumque] sonora (clamosa) [causa petit, quod lingua tacet, Ar. I,819] 29,28.
Abl. [h]lûtreistgî.
Vgl. [h]lûtreisîg.

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort: